Мутолаа: Ажрим (ҳикоя)
Ислом ИБОДУЛЛА
Сайис эгнига тўрвасини илиб дарбозадан кирганида, четроқда қоражанжалнинг бир шингилини чўқилаб ўтирган кенжа Султон жаҳд билан ўрнидан турди.
- Муқаш келди, ота, - деди. - Язнам яна урган кўринади, йиғлаяпти…
Сайиснинг кўнгли хуфтон бўлди: бошидан кулоҳини олиб, кафтига уриб қоқди. Ичкаридан урра шолрўмолига бурканиб Муқаддас чиқди. Сайис қизининг ангорини фаҳм этди: йиғидан кўзлари ғўрадек шишган. Муқаддас ҳалиям бир тарафда юмронқозиқдай тик турган кенжа Султонни бориб қучди. Юз-кўзларидан чўлпиллатиб ўпди. Сўғин отасига яқин келаркан, ўксик салом берди-ю дарбозадан кўча сари чиқди.
Муқаддас кетди. Кетди-ю ортидан сайиснинг юрагига бир қадар қутқу қолдириб кетди. Таъби тирриқ бўлиб, хотинига имо қилди. Хотин ҳали қизи чиққан эшик кесакисида гирдиғум сумбатини кўрсатиб: “Нима дейсиз?” дегандек қаққайиб тураберди.
- Баҳай?
- Тинчлик, ўша гап: куёвнинг инжиқлиги!
Эр тўрвасини супа устига итқитди. Хотин қайтиб “ғинг” демади. Гапни кенжа Султон дона-дона қилиб тугатиб қўйди.
- Кеча язнамнинг гаштаги бўлганмиш, ота. Жўралари кулиб: “Сайиснинг куёви қачон қўзилайди?” деганмиш. Язнамнинг аччиғи қўзиб, жанжал кўтарибди. Уйга қайтиб, кечаси Муқашни кўчага ҳайдабди: “Сенлардан ор қиламан!” деганмиш. Кейин уни саёқ қолдириб, ўзи Фароғат сатангга кетиворибди.
- Ўчир, вақиллама, жувонмарг!
- Ўзинг ўчир, бола сўз қўшмаса, индамайсан, ит эмган хотин! Ҳа сени туққаннинг…
Сайис хотинига ўшқирди.
Супага чўкди. Чарм бошмоғини ечиб, пойидан пайтавасини шилиб отди. Бироз тек қолди. Ичи ёримади. Сўғин томорқанинг бир четида кўкка ўрлаб турган қари тутнинг остига белкурак урди. (Ернинг жони чиққандек: атрофга нам тупроқнинг бўйи оралади). Қазилган лаҳаддек ўрадан оқ шиша чиқариб, супага бориб чўкди. Аланг-жаланг қилиб турган кенжа Султонга жом буюрди. Бола қўлидаги узум чуварасини улоқтирганча, пилдираб жўнади.
- Ич! Ич-а! Яраганинг шу! - деб бобиллади хотин уй ичида туриб.
- Сенга жағ берганга арзим бор, - ўшқирди эр.
Хотин жимиди. Кенжа Султон ичкаридан жом ола чиқиб, супага элтди. Ўзи эски ўрнига бориб туриб олди. Рамақи отасининг ҳар пиёла симирганда кўтарилиб-тушадиган ўйноқи кекирдагига қараб, зерикмади. Сайис кўзлари қамашиб-тиришиб ички сипқорар, ҳар юзи бужмайганда гўнг ҳиди бурқсиган қўлтиғига бурун солиб, чуқур нафас ютарди. Такрорларди. Ўткир тер ҳиди аччиқни кесади-да…
Ҳарна унинг боши қизиди. Юзи қизил тортди. Ўтган гап миясини чақди.
- Қўйиндихонадан болтани ола чиқ!
Кенжа Султон бу сафар жойидан жилмади. Тошдай қотиб тураберди.
- Эшитмаяпсанми, тирмизак?! Бор дедим!..
Бола турган жойида учиб тушди. Оғзи очилиб, ҳовлига урра чиққан аясига қаради.
- Аммангникига югур, бўзармасдан. Отамнинг мазаси қочди, деб айт. Югур…
Султонбой энтак-тентак қадам отиб дарвозага йўрғалади.
- Ўлгур, имонингни ер қилдинг: шу заҳри қотилни тилимга олмайман, деб эдинг. Ўзингча дарахтнинг тагини ўпириб кўмдинг. Ўшанда айтгандим-а, буни ўрнига ўзингни ерга берсанг ҳам бу заҳри қотилга бас келмайсан, деб.
Хотин ўзига ўзи алжиди. Алжидики, боиси эрига кудурат.
- Занғар…
Сайис ўрнидан қўзғалди. Ўлтоқ-чўлтоқ қадам босиб, тим қоронғи қўйиндихонага жилди. Ичкарига кириб, тиғига занг кўпчиган калта сопли болтани ола чиқди. Хотини ёзғирди:
- Нима каромат кўрсатмоқчисиз? Жин чалган - далли. Бечора қизни бадбахт қиласизми?
Эр сўз қўшмади. Сохт-сумбати дилдираб, боғ эшигига йўналди. Йўналдию синглиси Қизларгулга пеш бўлди.
- Энам синглим!
- Янами, ака?! Номусдан ўлиб бўлдик-ку! Шу болтани менгинага ура қолинг!
Қизларгул остонанинг заранг сиртида қаққайиб туриб ёзғирди. Ортдан ҳовлига кирган кенжа Султон отасининг важоҳатидан чўчиб, аммасининг барига пусди.
- Ор қилармиш, Қизларгул! Пасткашнинг боласи қайси уруғдан экан ўзи? Мўлтонининг тўрвасидан қолмаганди-ку! Шундаям ортиқча экан, бу бадфурушни уруғидан узиб ташлайман - жонини оламан…
- Муқашни, қизингизни ўйланг, ака. Бадном қиласизми? Қиз бола чидайди. Битта туғиб берса, иззатнинг тагида қолади. Чиданг-да сизам бундай, ака!
- Яна қанча чидай, эна синглим? Қиз бечора, ҳалиям бир арз-дод қилмади. Кўнаяпти. Андишанинг оти қўрқоқ. Бу муштумзўрларга эс битмабди, эсини киритиб қўймасам… Ҳеҳ, бизни туққан қоринга… Айб синглингдами? Йўқ, айб банги куёвда: уруғи куйган унинг. Йўқса, Фароғат сатанг қуён бўларди. Ҳеҳ, ювиқсиз, уруғни ҳаром қилган бунинг ўзи! Энди биздан ҳазар қилиб қолганмиш!
Сайис нари юрди. Хотини тўнғиллади. Қизларгул унинг пойига йиқилиб, почасидан сиқимлади.
- Аввал мени чопқилайсиз, кейин йўриғингиз ўзингизда бўлади!
- Қоч, Қизларгул, йўлимни тўсма, эна синглим. Шу бугуноқ Муқашнинг ажримини олмасам…
- Мен айтаримни айтдим, ака. Мана, кўксимга уринг - қора кўксимга. Сенларнинг иғволарингдан куйиб битдим!
- Мен шуни истаб эдимми, Қизларгул? Сенам юракни ачитасан-а?!
Ака нолинди. Ичи ёнди. Ўзини нари олиб, болтани даст кўтарди. Шиддат билан сирмади. Бир бурчдаги эски тўнка “ғарт” этдию иккига айрилди.
- Нима қилай, Қизларгул?
Қизларгул остонада ялпайиб ўтириб қолди. Сайис уни гир айланиб ўтиб, кўчага чиқди. Синглиси унинг ортидан қичқирди:
- Бир нима қилсанг, сендан рози эмасман, ака!
* * *
Борса Азимбойнинг дарбозаси ланг очиқ. Худдики, кутгандек, чорпояда ҳурпайиб ўтирибди. Сайисникига ўхшаш йирик-йирик кўзлари айрича қувлик билан бир нуқтани пойлайди. Мийиғи учиб, андак кибрга сари оғишган.
- Ҳеҳ, отам-а! - деди айвонда ўтирган Муқаддас ҳирқираб, тийра кўнгли ёриди - тоғ бўлди, ҳам тўлиқиб, сўғин ичкари паналади.
Сайис паст тушишдан ўзини олди. Ғўддайиб, Азимбойнинг устига бостирди. Азимбой ҳуркди. Товушқондай пусиб ўзини четроққа урди.
- Номард ўғлинг қани, амак? Чақир, чиқсин!
- Қўй, ука, буларнинг ҳаётига аралашмайлик.
- Сен гапирма: ишу корнинг бунчалик бўлганига сениям ҳиссанг ўтган!
- Ҳовурингдан туш, ука. Қонимиз бир-а!
- Қўй, ўғлинг қонни ҳаромга чиқарди, амак. Энди бир-биримизга ётмиз. Қизимнинг ажримини оламан!
- Ақлингни йиғ…
Сайис бақириб қизини чорлади. Чорпоянинг тепасидаги айвонда Муқаддас пайдо бўлди. Ўксик, нимжону қилтириқ қизни кўриб, отанинг кўкси ачишди. Тиззасига муштлади. Муқаддас “пиқ” йиғладию қайтиб ичкари кирди.
- Чиқ, Муқаддас, уйга кетамиз!
Шу пайт қай эшикдандир Азимбойнинг хотини отилиб чиқди. Пишиллаб Сайисга сўз қотди.
- Ҳей, қайинжон, қўйинг-а, ёшларнинг шўхлиги… Қондошмиз-а, шу билан бечораларни бахтини ярим қилманг!
- Ҳеҳ, чеча, қондошнинг бўлари шу бўлди. Ҳалиям чидаб келдим. Бечора қизга бурундан кун бермайсизлар. Яна қондошмиз, деб тама қиласиз, чеча…
Бир бурчда кирпидек ғужанак бўлиб турган Азимбойнинг ҳамияти қўзиди. Лунжи титраб, Сайисга қараб ўшқирди.
- Қисир сигирнинг нархи арзон бўлади, ука. Зўрлаб олдикми? Қизингни берган ўзинг-ку.
- Ҳаҳ…
Азимбойнинг гапи Сайисни ўртади. Ўртада турган пиёлага чанг солдию бир сиқимда қарсиллатиб чил синдирди. Қўлидан қирмизи қон сизди. Бирон одим нарида турган қудасининг баридан тортқилаб, ўзига сари сурди. Сурди-ю шу баравари юзу кўзи қоришиқ мушт туширди. Азимбой қовоқдек юмалади. Чинқирганча кела солиб, қуданинг яғринига сўйил билан туширган хотинининг биқинига писди. Сайис аёл қуданинг қўлидаги сўйилни юлқиб, томорқанинг нариги бошига улоқтирди.
- Сен нокаснинг банги ўғлингга ким қиз берарди? Жигарим деб қизимнинг баҳридан ўтдим. Ўғлингнинг уруғи куйик эканлигини эл билади. Ҳеҳ, танамдаги қондан ҳазар қилдим…
Азимбой олга бўккан юзини чангаллаб ётаберди. Жонталаш эрининг тепасида типирчилаб турган аёл қуда Сайисга ўшқирди.
- Ҳа, ҳайвонга жир битса, эгасини тепади. Қорнинг тўйдими, кўрнамак? Қизингни нархини баланд қилдинг - кўндик. Мол талабидан узатдинг - баднафс. Шусиз кунинг ўтармиди? Шунинг молбоқарисан… очдан ўлмаяпсан!
Сайис кафтини қайта мушт қилди. Лекин кўторолмади. Қараса, тепасида қизи Муқаддас изиллаб турибди. Чидамади. Сўкиндию шахт ўрнидан турди. Деди, дегани баробар этагини силкиб жўнади.
- Сен тамагирларнинг мулкингга ўт қўйганим бўлсин!
Муқаддас мук тушиб бақирди. Аёл қуда қарғанди. Қарғандики, у ҳеч нарсани англамади. Кўнгли айнади. Бошида оғриқ турди.
Баланд тепаликка кўтарилганда эс-ҳушсиз ортидан қизи Муқаддаснинг зорланиб қолганини эслади: “Қўйинг, ота, шаштингиздан қайтинг. Менинг ҳаётимга аралашманг!”. Тўлиқиб ғўдранди.
- Ўзингча демайсан, жон қизим. Мажбурлигингдан деяпсан. Ўзингдан ўтгани ўзингга аён-ку. Тун бўйи дарбозамга неча бор келиб кетганингни билмадимми? Билдим, қаршингга чиқмадим: нокаслик қилдим, виждонсизлик қилдим, жон қизим! Ҳеҳ, сени сазойи қилган ўша ювиқсизнинг падарига лаънат…
Кўклам нафаси уриб турган дала бўйлаб салқин эпкин турган, қуёш чўкаётганди. Даланинг бир четида Азимбойнинг молхонаси кўринди. Ўша томонга элтадиган чим йўлдан оғишмай кетиб бораётган Сайисни дафъа орияти ўртади. Юраркан калласини чангаллади. Кўкюзига қаради.
- Ҳеҳ, маккор фалак…
Унга молхонада тўнғич ўғли Толмас пеш чиқди.
- Тўриқ қашқани уюрдан айир!
Мурти ниш урмаган Толмас отасининг ангоридан чўчинди. Ғўдраниб жавоб берди.
- Ҳалироқ язнам келиб эди, ота. Тўриққа қўшиб яна учта атанган бияни олиб кетди. Хабарингиз бўлса керак, деб эдим.
Сайис сўз қўшмади. От-араванинг шотисига илинган қамчинни юлқиб олди, шундоқ этовда турган икки салт отни бўшатди. Бўшатдию иккисининг-да қуймучига қарс-қарс туширди. Ҳаприқиб қолган салт отлар ҳуркканидан ўзларини очиқ яйловга олишди. Қуюндай учиб нари кетди. Бир жойга бориб, ўксингандек ортига қаради. Сўғин иккиси-да бақамти майса қиртишлаб бошлади.
- Менга қара, анграймасдан, отларнинг ҳаммасини бўшат. Яйловга қув…
Толмас жойидан жилмади.
Кафтдек далада беш-ўн чоғли отлиқ бўй кўрсатди. Сайис ўгирилиб кўрди. Кўрдики, юзи гезарик Азимбой эгарда диккайиб келаяпти. Яна бир гала шотир, оқ йўрғада туси униққан жомали нозир - Суюн малланинг боласи, унинг қабатида тийиқсиз куёви. Улар Сайисга юзма-юз келдилар.
- Ҳаҳ, молинг жонингдан азиз бўлдими, номард?
- Сени қамоқда чиритаман!
Сайис салтлардан яна бирини танғилган табладан бўшатиб, қамчинлаб қувиб солди.
- Қўлингдан келганини қил, амак. Қарғанинг титгани гўнг бўлади…
Азимбой қаршисидаги отлиқ шотирларга имо қилди. Улар эгардан туша солиб, Сайиснинг чор томонини ўрадилар. Ўрадилару юзу-кўз демай туртиб қулатдилар, тепкиладилар… тепкиладилар. Унинг курашадиган сиёғи йўқ эди. Шотирлардан бири очиқ, кенг курагига қамчин туширди. Дами ичида бўлганидан, аччиқ изни сезмади. Сезмадию сўл қўлини кўтармоққа тиришди, кўтаролмади. Ўғли Толмас ўкириб, отасига қамчин туширган шотирга ташланди. Бўз болани бир зарбда ерпарчин қилдилар. Сўғин Сайиснинг қўлини қайириб, Азимбойнинг қаршисига қопдай итқитишди.
- Мана, кўриб қўй, нозир ука. Бу кўрнамак зотдор отларимни ўғирлади. Мулкимни талади. Қамайсан, эси киради. Тўриқ қашқамни билардинг-а? Отмисан от эди. Йўқотибди!
Сайис хезланди. От устида иржайиб турган миқти куёвига ўқрайди. Шотирлар унинг яғринидан тоғдай босдилар.
- Воҳ, аёл экансан, амак! Аёл экансан…
Азимбой эгардан бош буриб, қора тупроққа тупурди. Остидаги байтал ижирғангандек кишнаб, ортга тисланди. Бой жиловни қайирдию шотирларга деди:
- Нозир билан билла буни қўриб боринглар. Чў-ў, жонивор, ишнинг бу ёғи сенга омонат, нозир ука. Бизга хизмат бўлса айтаберасан.
Байтал ортга бурилди. Сайис Азимбойнинг нари кетишини кузатиб қолди. Сўғин, кўзқабоғи чўккан, юзи захил, хез турган куёвига ғўдранди.
- Ҳеҳ, ҳайвондан фарқинг йўқ эди, шундай қоларкансан-да. Энаси ғар…
Куёвнинг юзи тиришди. Деди:
- Ҳаддингизни билинг! Қани, кўтаринглар…
Шотирлар Сайиснинг қўлини ортига чирмадилару очиқ дала йўлига солдилар. Унинг ҳуши ўзига келган, курагининг қамчин теккан ўрни ачишаётганини ҳис қилди. Бебурд куёви от йўртиб, илгарилаб кетди. Қараса, қабатида тўнғич ўғли Толмас ғингшиб келаяпти.
- Уйга жўна. Мен ортингдан бораман. Қани, кет…
Толмас истаб-истамай сусди. Отаси ҳарна узоқлашгач, йўриғини ўзгартирди. Молхона ҳувлаб қолди.
Кенг дала ўртасида кетиб бораркан, нозир Сайисни гапга солди:
- Ўчакишманг эди, ака! Ҳалиям кеч эмас…
- Ишингни бажар, нозир ука.
Сайис ошиғич сўз қўшмади. Сумбатлари қоядек келадиган отлиқ шотирлар тўхтади. Нозир уларни кетишга буюрди. Бўйсундилар. Бириси Сайиснинг қўлини бўшатди. Ҳаммалари кенг далада от солиб, илгариладилар. Нозир эгардан қуйи инди. Сирти сабзалаган далада икковлон тек қолди.
- Қўйинг, Азимбойнинг тихирлигини биласиз-ку. Устига қонингиз бир. Хўп денг, Азимбойнинг йўлини кесиб чиқманг. У ориятли одам!
- Ҳов, менга қара, сенга нима деб гап ўргатди ўша ориятли одам?
Нозир оғир ютунди. Ер остидан қўрқа-писа Сайисга қаради.
- Отанг мард одам эди-ку. Мардлигидан зиғирча юқтирмабсан-да, хотинчалиш? Эсиз…
- Бизга Азимбойнинг хизмати синган, ака. Тушунинг… Қизингизнинг ажримини сўраманг. Эса сизга туҳмат қилиб бўлсаям турмага тиқади. Биласиз-ку, унинг қўли узун! Хўп денг, кўнинг!
Сайиснинг ори келди. Ғиппа нозир йигитни бўйнидан олди. Читир ўт устига йиқитди. “Пиқ-пиқ”… Чайир панжаларнинг забтидан нафаси қайтди. Юзига қон югуриб, қирмизи тусга кирди. Сайис кўрди. Бечоранинг ҳоли танг, панжасини бўшатди. Нозир бўғриқиб, чуқур-чуқур нафас ютди.
- Оғзингдан сутнинг таъми кетмаган болага бунақа ишларга аралашишни ким қўйиб эди?
- Ҳей, ўзим хоҳлаб келдимми, ака? Буларнинг айтганини қилиб турмасангиз, пешонангизга шўр битади-ку…
- Майли, қани, кўзимдан йўқол. Йўқса, уриб суягингни орқалатиб юбораман, бола. Бориб айт, ювиқсизга қолган қизим йўқ - ажрим олинади. Майли, мени ҳар бало қилсин. Қани, бор, ука!
Нозир йигит кўҳ-кўҳ йўталиб ўрнидан турди. Қаддини ростлаб, юз-кўзини арткилади.
- Аммо бекор қиляпсиз-ов. Азимбойнинг жаҳли чиқадиган бўляпти!
- Хўжангнинг куни бизнинг қизга қолди. Ҳа-ҳа, эса анов ювиқсиз бангига шиғириям эш бўлмайди?!
Сайис дедию нозирга ўқрайди. Йигит чўчинқираб нари жилди. Сохт-сумбатини керган бўлиб, уловга тирмашди. Бир дам қаршисидаги афтодаҳол касга тикилиб турдию шотирларнинг ортидан йўртиб кетди.
- Бориб айт ўшанга. Ажрим…
* * *
Остона ҳатлаб кирса, хотини бошига кўкиш дурра танғиб, супада биғиллаб ўтирибди. Тепасида шумшук болалари - тўнғич Толмас билан кенжа Султон. Дафъа боши гангиди. Ҳолига ачиниб, сўкинди. Хотини уни кўрдию зиппа ўрнидан турди. Тўнғичи югургилаб, қўлтиғидан олди. Сайис ориқ, узун жасадини аранг кўтариб, супа устидаги наматга юзтубан йиқилди. Хотин унинг остига ўрин-кўрпа ташларкан сўз қотди:
- Муқаш келди. Аёл қуда уйдан қувиб солибди. Дарбозадан киритмадим. Остонада бўзлаб тураберди, бечора қиз. Синглингиз Муқашга қўшилиб, кўча эшикда дардкаш бўлди, йиғи қилди. Кейин қабатига олиб, аёл қудани олдига элитди!
Эр бот ҳолсизланди. Ётган жойида ғўлдиради:
- Қизларгулга айт, Муқашни қайтарсин. Унинг ажримини оламиз.
Орага жимлик чўкди. Жужуқлар бир отасига, бир онасига боқиб, анграйди. Сайис хир-хир нафас ютиб, кўпчиди. Хотини дуррасининг бир бурчини бурнига тақаб кўзёши бошлади.
- Муқаддас бардошли қиз. Кўрасиз, чидайди. Битта туғиб берса…
Эрининг томоқ қиришидан хотиннинг шашти ўлди.
- Бор, аммангни қайтар. Опангни олиб келсин!
Толмас кетарию қоларини билмади.
- Бундай қарор чиқариш ярамайди. Қарздормиз…
- Ҳеҳ, шу шайтоннинг қарзи қиёматга қоладиган кўринади. Бор дедим, аммангга айт, Муқашни олиб келсин!
Толмас супадан узоқлашди. Остонага бориб тўхтади. Отаси майишиб ётганича унга ола қаради. Бола титраб ер тепинди, кейин эшикка томон отилди.
- Нима қиламиз энди?
- Худонинг куни-да!
- Муқаш бардошли қиз!
- Унинг ажримини оламиз. Тамом…
Хотиннинг миясини селдай нотинчлик босди. Эрини эса лаҳзада ёқимли бир уйқу элтди бу палла. Тани пардек енгил бўлди. Ҳеч нарсани ўйлашни истамади. Кўзини юмсаю ширин уйқуга кетса. Эртага Худонинг куни-да. Тепасида куланкирдек хезланиб турган хотин куйиниб деди:
- Айтинг, энди нима қиламиз?!.
Сайиснинг чанг унаган киприклари оғир-оғир ёпилди. Ширин оромдан олдин сўнгги кучини йиғиб, хотинига узик жавоб қилди:
- Қамаламиз!..
2019 йил.
