Америкаликлар ҳалигача қадимги ўлчов бирликларидан фойдаланишади
АҚШдаги кўплаб ўлчов бирликлари империя ўлчов тизимида ёзилади. Бу тизимнинг ўзи қадимги, ҳатто бироз кулгили тасаввурларга асосланади.
Жумладан, “inch” – бу катта бармоқнинг тахминий эни, “foot” – одамнинг оёғи узунлиги, “yard” эса бурун учидан тортиб қўлнинг тўлиқ чўзилган ҳолатидаги масофага тенг деб олинган.
Биламизки, ҳар бир инсоннинг оёқ ўлчами ҳар хил. Айниқса, 48–49 ўлчамли пойабзал киядиганларнинг “foot”и бошқача бўлади. Шу сабабли ўрта асрларда “foot” ҳар юртда турлича узунликка эга бўлган. Бу ҳол ХI асрда Англия қироли Генрих I ўз оёғининг узунлигини стандарт қилиб белгиламагунига қадар давом этган. Шундай қилиб, 1 “foot” бугунги кунда 30,5 сантиметр деб қабул қилинган. Демак, оёқ ўлчами катта бўлган фуқаролар хоҳласа, чизғичсиз ҳам бир “foot”ни ўлчаб бера олади.
Кўпчилик “Нега айнан 12, нега ўнлик эмас?” деган саволни беради. Бунинг сабаби оддий: қадимий дунёда 12 сони энг қулай бўлган — уни 2, 3, 4 ва 6 га бўлиш мумкин. Бу эса савдо ва ҳисоб-китобларда жуда қулай эди. Ўнлик тизим эса 2 ва 5 га бўлинади, холос. Шунинг учун қадимда 12 ой, 12 соат бўлган тизимлар шаклланган. Ҳатто ривоятларда “12 олимп худоси”, “12 ҳаворий” тилга олинади.
Нега Англия метр тизимига ўтди, АҚШ эса йўқ?
Вақт ўтиши билан Буюк Британия Европа билан саноат, ишлаб чиқариш ва экспортни уйғунлаштириш зарурати туфайли метрик тизимга ўтди. Аммо АҚШда ички бозор айнан империя тизимига мослашиб улгурганди. Мамлакат бўйлаб қурилиш, архитектура, реклама, кундалик маиший ўлчовлар шу тизимга асосланди. Тизимни буткул алмаштириш жуда қиммат ва мураккаб бўлган.
Натижада АҚШда бугунги кунда ҳам қурилиш, муҳандислик, автомобилсозлик, маиший техникалар ва реклама қадимги ўлчовлардан фойдаланади. АҚШда фақат учта катта соҳада метр тизими қўлланилади, яъни тиббиёт, илм-фан, ҳарбий саноатда.
Бунинг сабаби NASAнинг 370 миллион долларлик маблағи билан боғлиқ машҳур хатодир. 1999 йилда NASA Марсга учирилган қиммат сунъий йўлдошни йўқотиб қўйди. Сабаб эса жуда оддий: лойиҳа устида ишлаган икки гуруҳ ўлчовларни турлича ҳисоблаган — бири ньютон, иккинчиси фунт-куч билан ишлаган. Натижада ҳисоб-китоблар 4 баравардан кўпроқ хато бўлди ва сунъий йўлдош Марс атмосферасига нотўғри траектория билан кириб, бутунлай йўқолган.
Бу АҚШ тарихидаги энг қиммат илмий хатолардан бири эди. Шу ҳодисадан сўнг NASA бутунлай метр тизимига ўтди. Аммо ҳозирча фақат илмий-техник соҳада.
Бугун дунёнинг аксарият давлатлари метрик тизимдан фойдаланаётган бир пайтда АҚШ ҳали ҳам икки тизимнинг ўртасида қолмоқда. Мутахассисларнинг фикрича, қадимги ўлчов бирликларини тўлиқ алмаштириш иқтисодий жиҳатдан ниҳоятда қиммат ва узоқ муддатли жараён ҳисобланади. Шунга қарамай, глобал интеграция чуқурлашиб борар экан, келажакда АҚШ ҳам метрик тизимга яқинлашиши эҳтимолдан холи эмас.
СамДЧТИ ўқитувчиси Зумрад Ҳожиева тайёрлади.
