Иқлим ўзгариши глобал муаммо, унга ечим топиш учун эгологик маданиятни шакллантириш муҳим масала

Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ҳозирги замоннинг энг долзарб масалаларидан бири бўлиб, инсониятнинг барқарор ривожланишининг асосий омилларидан ҳисобланади.

Глобал иқлим ўзгариши, биологик хилма-хилликнинг камайиши, ҳаво ва сув ифлосланиши каби муаммолар бутун жаҳон миқёсида кузатилаётган бўлиб, улар иқтисодий, ижтимоий ва саломатлик соҳаларига жиддий таъсир кўрсатади. Ўзбекистонда ҳам ушбу муаммолар долзарб бўлиб, мамлакат ҳукумати томонидан 2025 йил «Атроф-муҳитни асраш ва яшил иқтисодиёт йили» деб эълон қилинган.

Жаҳон миқёсида экология муаммолари кескинлашмоқда. 2025 йилга келиб, иқлим ўзгариши туфайли ҳарорат кўтарилиши, ҳайвонот ва ўсимлик турларининг камайиши, пластик ифлосланиш ва сув ресурслари танқислиги энг жиддий таҳдидлардан бири бўлиб қолмоқда. Масалан, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ) маълумотларига кўра, инсоният ҳозирги ҳаёт тарзини сақлаш учун 1,6 та Ер сайёраси миқдоридаги ресурслардан фойдаланмоқда, бу эса экотизимларнинг қайта тикланиш қобилиятини ортда қолдирмоқда.

Таҳлилий жиҳатдан, ушбу муаммоларнинг сабабларининг асосийси – инсон фаолияти, жумладан, саноатлаштириш, урбанизация ва қишлоқ хўжалигининг интенсивлашуви.

Иқлим ўзгариши туфайли глобал ҳарорат 1,5 даражагача кўтарилиши мумкин, бу эса сув сатҳининг кўтарилишига ва табиий офатларнинг кўпайишига олиб келади. Биологик хилма-хилликнинг камайиши эса экотизимларнинг барқарорлигини бузади: масалан, қушлар урғочиларни ўсимлик уруғларини тарқатишда, акулалар эса океан озиқ-овқат занжирини мувофиқлаштиришда муҳим роль ўйнайди.

Ечимлар сифатида илмий жамоатчилик қайта тикловчи қишлоқ хўжалиги, ўрмонлаштириш ва қайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланишни таклиф қилади. Масалан, ўрмонларни қайта тиклаш иқлим ўзгаришининг оқибатларини юмшатишга ва биологик хилма-хилликни сақлашга ёрдам беради. Ушбу ёндашувларнинг самарадорлигини таҳлил қилсак, улар нафақат экологик, балки иқтисодий фойда ҳам келтиради: «яшил» иқтисодиётга ўтиш орқали янги иш ўринлари яратилади ва ресурслар тежади.

Ўзбекистон Марказий Осиёнинг марказида жойлашган бўлиб, қуруқ иқлим ва сув ресурсларининг 80 фоизи ташқаридан келиши туфайли экологик хавф-хатарларга дуч келмоқда. Асосий муаммолар орасида Орол денгизи ҳавзасидаги экологик инқироз, тупроқ эрозияси, сув сифатининг пасайиши ва иқлим ўзгариши туфайли қурғоқчилик кўпайиши бор.

Таҳлилларга қараганда, 2030 йилгача Ўзбекистонда сув танқислиги 20-30 фоизга ошиши мумкин, бу қишлоқ хўжалигига ва аҳоли саломатлигига жиддий таъсир кўрсатади.

Мамлакат ҳукумати ушбу муаммоларни ҳал қилиш учун бир қатор қонунлар ва дастурларни қабул қилган. Масалан, 2019 йилда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикасининг атроф-муҳитни муҳофаза қилиш концепцияси 2030 йилгача» ҳужжати «ифлослантирувчи тўлайди» принципини жорий этиб, ҳаво ва сув ифлосланишини камайтиришни мақсад қилган.

Шунингдек, 2025 йилда «яшил» иқтисодиётга ўтиш стратегияси доирасида қайта тикланадиган энергия манбаларини ривожлантириш ва ўрмон ҳудудларини кенгайтириш чоралари кўрилмоқда. Ўрмон ҳудудларининг умумий майдони 8,3 фоиздан 8,7 фоизга ошгани ва ҳимояланган табиий ҳудудлар 2 баравар кўпайгани ушбу чораларнинг самарасини кўрсатади.

Аммо таҳлилий нуқтаи назардан, муаммолар ҳали ҳам сақланиб қолмоқда. Масалан, саноат чиқиндилари ва қишлоқ хўжалиги пестицидлари туфайли ҳаво ва сув ифлосланиши юқори даражада. 2025 йилга келиб, AI-80 бензин сотишни тақиқлаш каби чоралар ҳаво сифатини яхшилашга хизмат қилади, лекин бунинг учун жамоатчилик фаоллигини ошириш зарур.

Ўзбекистонда сўнгги йилларда экология муҳофазасида жиддий ютуқларга эришилди. Масалан, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Ривожланиш Дастури (БМТРД) билан ҳамкорликда амалга оширилаётган «Ўзбекистонда юқори қийматли ландшафтларни ҳимоя қилиш ва қайта тиклаш учун интеграл бошқарув» лойиҳаси экотизимларни қайта тиклашга ва биологик хилма-хилликни сақлашга қаратилган. Шунингдек, «EcoLand» лойиҳаси Глобал Экология Фонди (ГЭФ) томонидан молиялаштирилиб, ҳимояланган ҳудудларни кенгайтириш ва жамоавий ресурслардан фойдаланишни таъминлайди.

Глобал миқёсда илмий тадқиқотлар қайта тикловчи фермерлик ва ўрмонлаштиришни таклиф қилади. Ўзбекистон учун таклифлар: сув ресурсларини бошқаришнинг интеграл тизимини жорий этиш, қурғоқчиликка чидамли ўсимлик турларини етиштириш ва иқлим ўзгаришига мослашиш дастурларини ривожлантириш. Бу чоралар иқтисодий самарадорликни ошириб, экологик барқарорликни таъминлайди.

Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш глобал ва маҳаллий миқёсда илмий-таҳлилий ёндашувни талаб қилади. Ўзбекистонда амалга оширилаётган дастурлар, жумладан, 2025 йилги «яшил» иқтисодиёт йили чоралари, соҳанинг ривожланишига ҳисса қўшмоқда. Аммо муаммоларни ҳал қилиш учун жамоатчилик, илмий жамоатчилик ва ҳукумат ҳамкорлигини кучайтириш зарур. Келажакда барқарор ривожланишга эришиш учун «яшил» технологияларни жорий этиш ва таълим тизимида экологик маданиятни шакллантириш муҳимдир.

Луқмонбой Асатов,

Паст Дарғом туманлараро иқтисодий суди раиси.