Iqlim o‘zgarishi global muammo, unga yechim topish uchun egologik madaniyatni shakllantirish muhim masala
Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish hozirgi zamonning eng dolzarb masalalaridan biri bo‘lib, insoniyatning barqaror rivojlanishining asosiy omillaridan hisoblanadi.
Global iqlim o‘zgarishi, biologik xilma-xillikning kamayishi, havo va suv ifloslanishi kabi muammolar butun jahon miqyosida kuzatilayotgan bo‘lib, ular iqtisodiy, ijtimoiy va salomatlik sohalariga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekistonda ham ushbu muammolar dolzarb bo‘lib, mamlakat hukumati tomonidan 2025 yil «Atrof-muhitni asrash va yashil iqtisodiyot yili» deb e’lon qilingan.
Jahon miqyosida ekologiya muammolari keskinlashmoqda. 2025 yilga kelib, iqlim o‘zgarishi tufayli harorat ko‘tarilishi, hayvonot va o‘simlik turlarining kamayishi, plastik ifloslanish va suv resurslari tanqisligi eng jiddiy tahdidlardan biri bo‘lib qolmoqda. Masalan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ma’lumotlariga ko‘ra, insoniyat hozirgi hayot tarzini saqlash uchun 1,6 ta Yer sayyorasi miqdoridagi resurslardan foydalanmoqda, bu esa ekotizimlarning qayta tiklanish qobiliyatini ortda qoldirmoqda.
Tahliliy jihatdan, ushbu muammolarning sabablarining asosiysi – inson faoliyati, jumladan, sanoatlashtirish, urbanizatsiya va qishloq xo‘jaligining intensivlashuvi.
Iqlim o‘zgarishi tufayli global harorat 1,5 darajagacha ko‘tarilishi mumkin, bu esa suv sathining ko‘tarilishiga va tabiiy ofatlarning ko‘payishiga olib keladi. Biologik xilma-xillikning kamayishi esa ekotizimlarning barqarorligini buzadi: masalan, qushlar urg‘ochilarni o‘simlik urug‘larini tarqatishda, akulalar esa okean oziq-ovqat zanjirini muvofiqlashtirishda muhim rol o‘ynaydi.
Yechimlar sifatida ilmiy jamoatchilik qayta tiklovchi qishloq xo‘jaligi, o‘rmonlashtirish va qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni taklif qiladi. Masalan, o‘rmonlarni qayta tiklash iqlim o‘zgarishining oqibatlarini yumshatishga va biologik xilma-xillikni saqlashga yordam beradi. Ushbu yondashuvlarning samaradorligini tahlil qilsak, ular nafaqat ekologik, balki iqtisodiy foyda ham keltiradi: «yashil» iqtisodiyotga o‘tish orqali yangi ish o‘rinlari yaratiladi va resurslar tejadi.
O‘zbekiston Markaziy Osiyoning markazida joylashgan bo‘lib, quruq iqlim va suv resurslarining 80 foizi tashqaridan kelishi tufayli ekologik xavf-xatarlarga duch kelmoqda. Asosiy muammolar orasida Orol dengizi havzasidagi ekologik inqiroz, tuproq eroziyasi, suv sifatining pasayishi va iqlim o‘zgarishi tufayli qurg‘oqchilik ko‘payishi bor.
Tahlillarga qaraganda, 2030 yilgacha O‘zbekistonda suv tanqisligi 20-30 foizga oshishi mumkin, bu qishloq xo‘jaligiga va aholi salomatligiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.
Mamlakat hukumati ushbu muammolarni hal qilish uchun bir qator qonunlar va dasturlarni qabul qilgan. Masalan, 2019 yilda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish konsepsiyasi 2030 yilgacha» hujjati «ifloslantiruvchi to‘laydi» prinsipini joriy etib, havo va suv ifloslanishini kamaytirishni maqsad qilgan.
Shuningdek, 2025 yilda «yashil» iqtisodiyotga o‘tish strategiyasi doirasida qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirish va o‘rmon hududlarini kengaytirish choralari ko‘rilmoqda. O‘rmon hududlarining umumiy maydoni 8,3 foizdan 8,7 foizga oshgani va himoyalangan tabiiy hududlar 2 baravar ko‘paygani ushbu choralarning samarasini ko‘rsatadi.
Ammo tahliliy nuqtai nazardan, muammolar hali ham saqlanib qolmoqda. Masalan, sanoat chiqindilari va qishloq xo‘jaligi pestitsidlari tufayli havo va suv ifloslanishi yuqori darajada. 2025 yilga kelib, AI-80 benzin sotishni taqiqlash kabi choralar havo sifatini yaxshilashga xizmat qiladi, lekin buning uchun jamoatchilik faolligini oshirish zarur.
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda ekologiya muhofazasida jiddiy yutuqlarga erishildi. Masalan, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Rivojlanish Dasturi (BMTRD) bilan hamkorlikda amalga oshirilayotgan «O‘zbekistonda yuqori qiymatli landshaftlarni himoya qilish va qayta tiklash uchun integral boshqaruv» loyihasi ekotizimlarni qayta tiklashga va biologik xilma-xillikni saqlashga qaratilgan. Shuningdek, «EcoLand» loyihasi Global Ekologiya Fondi (GEF) tomonidan moliyalashtirilib, himoyalangan hududlarni kengaytirish va jamoaviy resurslardan foydalanishni ta’minlaydi.
Global miqyosda ilmiy tadqiqotlar qayta tiklovchi fermerlik va o‘rmonlashtirishni taklif qiladi. O‘zbekiston uchun takliflar: suv resurslarini boshqarishning integral tizimini joriy etish, qurg‘oqchilikka chidamli o‘simlik turlarini yetishtirish va iqlim o‘zgarishiga moslashish dasturlarini rivojlantirish. Bu choralar iqtisodiy samaradorlikni oshirib, ekologik barqarorlikni ta’minlaydi.
Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish global va mahalliy miqyosda ilmiy-tahliliy yondashuvni talab qiladi. O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan dasturlar, jumladan, 2025 yilgi «yashil» iqtisodiyot yili choralari, sohaning rivojlanishiga hissa qo‘shmoqda. Ammo muammolarni hal qilish uchun jamoatchilik, ilmiy jamoatchilik va hukumat hamkorligini kuchaytirish zarur. Kelajakda barqaror rivojlanishga erishish uchun «yashil» texnologiyalarni joriy etish va ta’lim tizimida ekologik madaniyatni shakllantirish muhimdir.
Luqmonboy Asatov,
Past Darg‘om tumanlararo iqtisodiy sudi raisi.
