Бугун туғилган кун
Таниқли тилшунос олим Бозор Ўринбоев ҳаёт бўлганида бугун 84 ёшга кирарди.
Б.Ўринбоев 1936 йил 3 июнда Жомбой тумани Ғазира қишлоғида туғилди. Мактабни битириб, Самарқанд тожик педагогика олий юртига, 1954 йилда Самарқанд давлат университетининг ўзбек филологияси факультетига имтихонсиз қабул қилинди. Диплом олгач, Жомбой тумани мактабларида ўқитувчи, илмий бўлим мудири ва директор бўлиб ишлади. Кейинчалик СамДУ аспиранти, катта лаборант, Қарши педагогика институти доценти, Самарқанд педагогика институти доценти, кафедра мудири, декан, проректор ва ректор лавозимларида ишлади.
Жиззах педагогика институти ректори бўлиб ишлагач, 1992 йилда Самарқандга қайтди ва СамДУ, Самарқанд кооператив институти, Самарқанд чет тиллар институтларида кафедра мудири бўлиб ишлади, бу даврда ўзбек тили ривожига катта ҳисса қўшди.
Олимнинг хизматлари давлатимиз томонидан муносиб тақдирланган. «Шавқатли меҳнати учун», «Меҳнат Қизил Байроғи», «Октябр инқилоби» орденлари, Ўзбекистон ва СССР халқ таълими аълочиси соҳиби бўлган.
2014 йилда вафот этган.
Яқинда домланинг қизи Дилбар Ўринбоева бизга олимнинг ўзбек тили ҳақида сўнгги бор ёзган қораламасини келтирди. Қуйида ушбу мақолани эътиборингизга ҳавола қиламиз.
Тил – миллат бойлиги
Дунёда катта ва кичик 5651 тил бор, шунинг 60 тасида ер юзи аҳолисининг кўпчилиги гаплашади. Ана шу 60 тилнинг ичида ўзбек тили ҳам бор.
Тилларнинг ҳар бири муайян бир халқ руҳининг холис кўзгуси сифатида яшаб келади. Бу кўзгу хира тортса, халқ руҳи ҳам хира тортади, сўнади. Ана шундай аҳволнинг олдини олиш мақсадида 1989 йил 21 октябрда Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тили ҳақида»ги қонуни қабул қилинди. Қонуннинг 1-моддасида «Ўзбекистон Республикасининг давлат тили ўзбек тилидир», деб битилган.
Мустақиллигимиз она тилимизнинг мавқеини тиклаш, унинг жамиятимиз ҳаётида давлат тили сифатида амал қилиши учун кенг имкониятлар яратди. Ўтган вақт давомида ўзбек тилининг нуфузи ошди, унинг амал қилиш доираси кенгайди. Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилиши тўғрисида Қонун қабул қилинганлиги халқимиз онгида ва қалбида катта ўзгаришларни вужудга келтирди. Миллатимизда она тилига нисбатан жўшқин меҳр ва ғурур уйғонди. Бу меҳр ва ғурур шу даражада кучайиб кетдики, ҳатто айримлар зўрма-зўраки равишда айрим сўзларни тилимизга киритишга ҳаракат қилдилар. Маълумки, ўзбек тили асрлар давомида араб, форс, тожик, рус тиллари билан ҳамкорликда бўлган. Жуда кўп сўзларни қабул қилиб олган, уларнинг кўпчилиги тилимиз бойлиги ва имкониятига айланган. Масалан, «конституция» сўзи лотинча сўз бўлиб, «тартиб», «тузилиш» маъноларини англатади. Жаҳоннинг барча мамлакатларида «конституция» давлатнинг Асосий Қонуни тарзида тушунилади. Бундай халқаро сўзлар халқларни ўзаро яқинлаштиради. Сиёсатда, иқтисодиётда, ҳуқуқшуносликда қанчадан-қанча атамалар мавжудки, улар ҳамма ерда бир хил тушунилади. Бундай сўзларни ўзгартирмасдан қўллаш тилимиз имкониятларини кенгайтиради.
XXI ахборот асрида жамиятнинг ўзгариши, саноат ва санъат соҳаларининг ривожланиши, тилимизга компьютер, технология, менежер, фермер, акция, компания, Ласетти, Исузи каби сўз ва атамалар оқими кириб кела бошладики, улар оммавий муомалага сингиб кетди. Демак, тиллар ҳамкорлиги, тилимизнинг жаҳон стандартлари қаторига кўтарилиш жараёнини бошдан кечирмоқда. Бундан ташқари, тил ислоҳотидаги оқилона ўзгаришлардан бири шу бўлдики, ўзбек тилида мавжуд, аммо кейинчалик русча сўзлар билан алмаштирилган бир қатор тарихий сўзлар ўз ўрнига қайтди. Масалан: автономия ўрнида мухторият, администрация ўрнида маъмурият, анализ ўрнида таҳлил, брошюра ўрнида рисола, взнос ўрнида бадал, доклад ўрнида маъруза каби сўзлар қайта тикланди.
Ўзбек тилида қўлланилаётган айрим сўзларнинг муқобиллари ўринли ишлатила бошланди: инвалид ўрнида ногирон, клиент ўрнида мижоз, таблица ўрнида жадвал, контроль ўрнида назорат. Айрим сўзларнинг муқобили сифатида янги сўзлар ясалди: космонавт ўрнида фазокор, анкета ўрнида сўровнома, структура ўрнида тузилма кабилар. Ўзга тилларнинг ҳамкорлиги натижасида айрим сўзларнинг муқобили сифатида ўзга тилларга мурожаат қилинди: офицер – зобит, студент - талаба, секретарь – котиба. «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»да институт, аттестация, аэропорт, депутат, клуб, нотариус, самолёт, факультет, транспорт каби сўзлар тилимизга сингиб кетган. Шу сабабли уларни олийгоҳ, илмгоҳ (институт), тайёрагоҳ, қўналға (аэропорт), тажрибахона (лаборатория), нусхакаш (нотариус), куллиёт (факультет), жумҳурият (республика) тарзида алмаштирилишини оммавий муомала қабул қилмади. Бу ҳаёт, жамият тараққиёти, давр тилга ўз таъсирини кўрсатиб, унга янгиликларни ато этиб, такомиллаштириб бораверишидан дарак. Фақат бу жараённи, аввало, оммавий муомала, қолаверса, олимлар ақл-идрок билан оқилона бошқариши лозим, холос.
