Қатағон қурбонлари хотираси: Жавоҳарлал Неру Ўзбекистонда излаган олим ким эди?

Ҳиндистон Англия истибдодидан озод бўлиб, мустақилликни қўлга киритгач, мамлакат бош вазири Жавоҳарлал Неру 1954 йилда собиқ совет иттифоқига ўзининг илк ташрифини амалга оширади. Ана шу ташриф чоғида у Ўзбекистонда ҳам бўлиб, республика Фанлар академиясига келганда бир киши – Пўлат Солиев исмли шахс билан учрашмоқ истагида эканлигини билдиради. Ўртада ноқулай вазият вужудга келади. Фанлар академияси президенти: «У киши вафот этганига анча вақт бўлган» дейди. Шунда Ҳиндистон бош вазири бу олимнинг қабрини зиёрат қилмоқчи эканлигини айтади. «У киши йўлда вафот этган, шу сабабли қабри номаълум», деган жавобни эшитади…

Жавоҳарлал Неру излаган инсон 1930 йилларда Ўзбекистон тарихчиларининг ҳақиқий раҳнамоси, устози бўлган олим, профессор Пўлат (Бекпўлат) Мажидович Солиев эди. Бош вазир унинг Ҳиндистон озодликни қўлга киритишидан 20-25 йил аввал ёзилган мақолалари, рисолалари ҳинд ватанпарварларига жуда кучли таъсир қилганлиги, уларга мустақиллик учун курашнинг асл моҳиятини чуқур англаш, идроқ этишда қўлланма бўлганлигини сўзлаб беради. Бу ерда  гап профессор Пўлат Солиевнинг 1920 йилларда ёзган «Англия империализми Шарқда», «Шарқдаги ҳозирги аҳвол», «Ҳиндистон Англия зулми остида» китоблари устида бормоқда эди. Бу асарлар қай йўллар билан Ҳиндистонга бориб қолганлиги, таржима қилиниб чоп этилганлигини аниқлаш олимнинг илмий мероси билан қизиқувчилар, тадқиқотчилар олдидаги вазифалардандир.

Ана шу учрашув тафсилоти, Жавоҳарлал Нерунинг олим ҳақида чуқур ҳурмат билан билдирган фикрлари хусусида Пўлат Солиевнинг қизи Фарида Пўлатовна Муҳиддинова (Солиева)га ушбу суҳбатда иштирок этган ТашДУ Шарқшунослик факультетининг ўша пайтдаги декани А.Ҳамроев ва мулоқотда бевосита таржимонлик қилган Х.Холмуродова-Барнохўжаева сўзлаб беришган экан.

Ҳиндистон бош вазирининг бундай эҳтиромига сазовор бўлган олим Пўлат (Бекпўлат) Солиев ким эди? У киши 1882 йилда Астрахан губерниясидаги қишлоқлардан бирида туғилади. Бу қишлоқда истиқомат қилувчиларнинг кўпчилиги нуғай миллатига мансуб кишилар ва  Туркистондан келиб ўрнашиб қолган одамлардан иборат эди. Пўлат (Бекпўлат) Солиевнинг отаси Мажид Соли ҳам асли туркистонлик, манғит уруғига мансуб деҳқон бўлган. У фарзандларининг илмли бўлиши учун имкони даражасида кўмаклашган. Булғуси олим ўн беш ёшга тўлганида қишлоқдаги мактабни ва Абдураҳмон Умеров ташкил қилган (йирик исломшунос олим, тарихчи, «Идел» газетасининг муҳаррири) мадрасани ўқиб тугатган эди.  Илмга чанқоқлик уни Қозон шаҳридаги «Муҳаммадия» мадрасасига етаклади. Сўнгра машҳур исломшунос, кўплаб нодир тадқиқотлар муаллифи Зиё Камолий раҳбарлик қилган, янги услубда таълим бериладиган «Ғолия» мадрасасида таҳсил олди. Икки мадрасани ҳам аъло баҳоларга битирган Пўлат Солиев бу пайтда араб, турк, форс, рус ва Марказий Осиё туркий халқларининг тилларини пухта ўрганган эди. Кейинчалик у француз ва немис тилларини ҳам ўзлаштиради.

Унга «Ғолия» мадрасасида қолиб, талабаларга таҳсил бериш таклиф этилган бўлса-да, аммо у асли ота юрти бўлган Туркистонга йўл олади.

Пўлат Солиев Тошкент вилоятининг Оққўрғон волостида ўрнашади. Бу ерда у Сегизбой Отабоев хонадонида яшаб, қишлоқда янги усулдаги мактаб очади (кейинчалик машҳур давлат ва жамоат арбоби бўлиб етишган Султон Сегизбоев айнан Пўлат Солиев қўлида таҳсил олган ва унинг раҳнамолигида ўниб-ўсган эди). Албатта, унинг янги усулдаги жадид мактабларини очиши ва бу йўналишдаги фаолияти кўплаб қаршиликларга ҳам дуч келди.

У Тошкент шаҳри, вилояти, Фарғона водийси, Бухорода кўплаб мактаблар, билим юртлари очилишига кўмаклашади, уларга бош бўлади. 1917 йилда Москва шаҳрида ўтган Бутунроссия мусулмонлари қурултойида иштирок этади. Ўша йили Қўқон шаҳрида ташкил этилган «Туркистон мухторияти»ни шакллантиришда қатнашади. Қўқон шаҳрида маҳаллий миллат вакилларидан ўқитувчилар тайёрлайдиган Халқ университетини очишда ва фаолиятини йўлга қўйишда жонбозлик кўрсатади. Ўша пайтлари ташкил этилган Ўқитувчилар институтларида Туркистон тарихи, араб тили, адабиёти бўйича маърузалар қилади. Бир қанча газета, журналларда муҳаррир вазифасини бажаради.

1924-1927 йилларда оиласи билан Москвада яшайди (у дўсти Ҳоди Файзининг синглиси Фотима Файзираҳмоновага уйланган эди). Бу ерда Свердлов номли университетнинг тарих кафедрасида фаолият юритиш билан бир қаторда, Шарқ халқлари марказий нашриётида ишлайди. Ўнлаб мақолалари турли илмий журналлар, газеталарда чоп этилади. Агар олим битган мақола, рисола, китоблар, у турли вилоятлардан излаб топган қадимий қўлёзмалар, илмий изланишларининг фақат номи санаб чиқилса, шунинг ўзи ката бир рисола бўлиши муқаррар.

Бу мақолада ушбу фидойи инсон фаолиятининг айрим қирраларига тўхталиш мумкин, холос. 1926 йилда Ленинградда ўша пайтлар мавжуд бўлган Шарқшунослик институтида унга профессор илмий унвони берилади. 1927 йилда профессор Пўлат Солиев Ўзбекистоннинг ўша пайтдаги пойтахти Самарқанд шаҳрида ўқитувчилар тайёрлайдиган олий таълим муассасаси очилиши муносабати билан (кейинчалик СамДУ) чақириб олинади. У ушбу олий илм даргоҳини ташкил қилишда фаол қатнашади, унда очилган Шарқ мамлакатлари тарихи кафедрасини бошқаради.

Кейинчалик машҳур академик, профессорлар бўлиб етишган И.Мўминов, Я.Ғуломов, А.Аминов, Р.Набиев, Ҳамид Ғулом, Аюб Ғулом, Т.Зоҳидов, А.Ҳамроев, В.Абдуллаев, Р.Бойжонов, Б.Жўнаев унинг шогирдлари эди.

Собиқ аспирантларидан бўлган А.Алиевнинг хотирлашича, Пўлат Солиев академик В.Бартольд билан тез-тез мулоқотда бўлган. Баъзан у билан баҳсга киришиб, академикнинг айрим илмий қарашлари, шарқ қўлёзмалари таржималарида хатолар, чалкашликлар мавжудлигини рўй-рост айтган.

1920 йилларда олимнинг Қуръони карим матнини илмий шарҳлар билан илк бор ўзбек тилига ўгиргани маълум. Лекин унинг саккизта катта яшчикка солинган кўплаб қўлёзмалари, китоблари, шахсий архиви, қадимий ёзма манбалар 1937 йилда олим «халқ душмани» сифатида қамоққа олинганда НКВД органлари томонидан мусодара этилган. Уларнинг бир қисми изсиз йўқолган бўлса, олим тўплаган қадимий ёзма манбалар, шахсий кутубхонаси негизида ЎзР Фанлар академиясининг Шарқшунослик институтига асос солинган эди.

Пўлат Солиевнинг қамоқдаги сўнгги кунлари ҳақида унинг катта қизи Роза Солиевага 1968 йилда Самарқандда Улуғбек расадхонаси музейи директори бўлиб ишлаган Абдусалом Ҳусаинович Акрамов сўзлаб берган экан. 1937 йилда Пўлат Солиевнинг аспиранти бўлган бу инсон ҳам «халқ душмани» тамғаси билан ўша йиллари қатағон домига тортилади. Буни қарангки, тасодифан у Тошкент қамоғида устози билан бир хонага тушиб қолади ва қўлидан келгунича, соч-соқоли оқариб кетган, анча чўккан устозига кўмаклашади.

- Эллик киши сиғиши мумкин бўлган хонада бир юз эллик нафар тутқун сақланарди, - дея хотирлаган эди Абдусалом Акрамов. – Бу ерда сиёсий тутқунлар билан бирга ҳар хил тоифа ўғрилар, совет тузумига қарши қўлда қурол билан курашган кишилар бор эди. Баъзан улар ўртасида турли масалалар бўйича баҳслар бўлиб турарди. Улар «халқ душмани» тамғаси билан қамалган партия, давлат органларида ишлаган одамларга, олимларга «Бизку бу тузумга қарши курашганимиз рост. Лекин уни ёқлаб, хизмат қилган сизлар нега қамалдинглар», дея таъна қилишарди. Шунда мен домладан уларга Туркистон тарихидан сўзлаб беришини илтимос қилардим. Пўлат Мажидович бу ердагиларга Амир Темур салтанати, Алишер Навоий ҳаёти ва ижоди, Ватанимиз тарихининг турли даврлари ҳақида соатлаб ҳикоялар сўзларди.

Ўша пайтлар биз билан қамоқхонада ётган қурбошилардан бири «Ё товба, бу авлиё одамни қамашга кимнинг қўли борди экан», дея алам билан гапиргани ёдимда. Мени 1938 йил ёзида Россиядаги лагерлардан бирига жўнатишди. Афсуски Тошкент қамоқхонасидаги ўша учрашув домла билан сўнгги кўришишимиз бўлиб қолди…

Қатағон қурбонига айланган теран фикрли олим, зукко инсон Пўлат Мажидович Солиев хотираси у қолдирган асарлар, авлодлари қалбида яшамоқда.

Музаффар МУҚИМОВ,

Қатағон қурбонлари хотираси вилоят музейи директори.