Чигитни қачон эккан маъқул?

Пахтадан баракали хирмон кўтариш деҳқонларнинг маҳорати ва машаққатли меҳнатига боғлиқ. Ғўза ҳосилдорлигини ошириш учун агротехниканинг барча илғор усулларидан фойдаланиш, энг замонавий технологияларни жорий қилиш, эртапишар ва юқори ҳосилдор навларни танлаш катта аҳамиятга эга.

Барча агротехник тадбирлар билан бир қаторда, тупроқ ҳароратига эътибор бериш, эртаги ва тўлиқ ниҳол ундириб олиш, пировард натижада юқори ҳосил етиштириш учун муҳим рол ўйнайди. Экиш даврида, тупроқнинг ҳарорати уруғнинг униши учун зарур бўлган ҳароратдан паст бўлса, уруғнинг униб чиқиш даври кечикади, текис униб чиқмайди ва бир қисми чириб кетади. Бу ўз навбатида иқтисодий самарадорликнинг пасайишига, ортиқча меҳнат сарфига ва умумий ҳосилнинг камайишига сабаб бўлади.

Ғўзадан юқори ҳосил олиш кўп жиҳатдан унинг сув билан таъминланганлигига боғлиқ. Экиш даврида эффектив ҳарорат етарли бўлсада, лекин тупроқда намлик кам бўлса, чигитнинг унувчанлиги пасайиб кетади. Шунинг учун ҳам эрта баҳорда қурғоқчил зонада жойлашган Пахтачи, Нарпай ва қисман Каттақўрғон туманларида асосан чигит экиладиган майдонларга нам тўплаш суви ёки  баъзан чигит суви берилади. Шуни эътиборга олиш керакки, суғориладиган тупроқнинг ҳарорати чигит сувидан кейин 3-4 даражагача пасайиб кетади. Шунинг учун экиш олдидан 5-10 см чуқурликдаги тупроқ ҳароратини экиннинг талаб даражасига мослигини ўлчаб кўриш лозим. Жомбой, Оқдарё, Пайариқ ва Иштихон туманларининг ер ости суви юзага яқин жойлашган ҳудудлари тупроқнинг ҳарорати бошқа туманлардаги ер ости суви чуқурда жойлашган тупроқ ҳароратига нисбатан анча паст бўлади. Шунинг учун бу туманларда тупроқ намлиги ва ҳароратини ҳисобга олган ҳолда экиш мавсумини ўтказишга алоҳида эътибор бериш лозим.

Чигитни экиш чуқурлиги тупроқ шароитига қараб 3-5 см бўлиши керак. Агар тупроқда нам кўп бўлса-ю, ҳарорат паст бўлса, чигит тупроқ юзасига яқинроқ экилиши керак.

Илмий тажрибаларга кўра чигит экилган чуқурликда тупроқ намлиги 7 мм бўлса, ҳавонинг ҳарорати 23-27 даража оралиғида бўлганда, чигитнинг униб чиқиши учун қулай шароит яратилган бўлади ва шунда чигит 6-8 кунда униб чиқади. Акс ҳолда чигитнинг униб чиқиши 15-20 кунгача чўзилиб кетади.

Чигитни тўлиқ ундириб олиш учун тупроқ ҳарорати билан бир қаторда унинг намлиги ҳам катта роль ўйнайди. Чигитни намлаб экиш тупроқ намлиги дала нам сиғимига нисбатан 60-70 фоиз бўлганда, яхши натижа беради. Агар тупроқ намлиги кўрсатилган намликдан юқори бўлса ва бундан ташқари тупроқ ҳарорати 15 даражадан паст бўлса, намлаб экилган чигит қуруқ чигитга нисбатан тезроқ чирийди ва натижада тўлиқ кўчат олиш имконияти камаяди ҳамда униб чиққан ғўза ниҳолларининг ўсуви жуда суст бўлади. Бундай ҳолатларда кўпинча чигитни қайта экишга тўғри келади ёки ғўза ниҳоллари илдиз чириш касалига чалинади.

Шуни таъкидлаш керакки, тажриба натижаларида аниқланишича, чигитнинг униб чиқиши, тупроқ намлиги етилган вақтда шудгор қилинган майдонларда юқори, нам ҳайдалган тупроқларда эса паст бўлади. Шўрланган тупроқларда, шўрланмаган тупроқларга нисбатан чигитнинг униб чиқиши анча кечикади.

Вилоятимиз ҳудудида экиш мавсуми ҳавонинг ўртача суткалик ҳарорати 10 даражадан ортгандан бошлаб 10-кундан кейин экишни бошлаш мақсадга мувофиқдир. Бунда тупроқ намлиги 6-8 мм бўлганда, 15-20 кунда чигитни тўла ундириб олиш мумкин. Ҳавонинг ўртача ҳарорати 10 даражадан ошгандан 15-20 кундан сўнг чигит экиш бошланганда ҳам чигит 12-15 кунда униб чиқади.

Чигитни эрта ва тўлиқ ундириб олиш учун қуйидаги тадбирлардан фойдаланишни тавсия қиламиз:

- Чигитни экишдан олдин қуёш нури остида қизитиш. Буни ҳар бир хўжаликда ёки чигитни экишга тайёрлайдиган жойларда амалга оширса бўлади. Бунинг учун чигитни булутсиз кунда қуруқ бетон ёки асфальтланган майдончаларда қалинлиги 10-15 см қилиб ёйиб чиқилади ва устидан тиниқ полиэтилен плёнка ёпилади ва унинг чекка қисмлари яхшилаб маҳкамланади. Кун ботиш олдидан чигит йиғиштирилиб уюлади ва брезент билан ёпиб қўйилади. Тажрибалар шуни кўрсатадики, қуёш нурида қизитилган чигитнинг унувчанлиги 6-10 фоиз ошади ва 1-2 кунга тезлашади;

- жуяк ва пушталарга чигит экилганда, текис майдонларга экилган жойларга нисбатан 10 см чуқурликда тупроқнинг ҳарорати 2-4 даражагача юқори бўлиши аниқланган. Бундан ташқари баҳорги ёмғир сувлари чигит экилган пуштадан қатор орасига оқиб тушади ва натижада бир томондан пуштанинг тез қизишига ва иккинчи томондан қатқалоқнинг кескин камайишига олиб келади;

- чигит экилган қаторлар устини гўнг билан ёпиш (мульчалаш) ҳам тупроқ ҳароратини 1-2оС га оширади. Шуни таъкидлаш керакки, мульчалаш учун тайёрланган гўнг яхши чириган бўлиши керак. Мульчалаш усули қатқалоқнинг олдини олади. Тахминан ҳар бир гектар майдонга 2 тонна гўнг  сарф бўлади.

Ш.ХОЛИҚУЛОВ,

СамДУ гидрометеорология

кафедраси мудири, профессор.