Шубҳали операция ёки яширин даромад белгилари аниқланса, солиқ органи тадбиркордан қўшимча маълумот талаб қилиши мумкин

Бугунги кунда солиқ тўловчиларга хизмат кўрсатиш даражасини ошириш мақсадида электрон хизматлар сони 50 тадан оширилган. Автоматлаштирилган «Риск-таҳлил» тизими жорий қилингани бу солиқ текширувларини компьютер тизими орқали ўтказиш имконини берди.

Мамлакат иқтисодиёти, одамларнинг кундалик ҳаётида муҳим аҳамиятга эга бўлган соҳа солиқ тизимида янгиликлар шу қадар тез амалга оширилмоқдаки, уларни тушуниш, англаш фақат фойдали бўлиши шубҳасиз. Шу боис, вилоят солиқ бошқармаси бошлиғи ўринбосари Фирдавс Низомовга мурожаат қилиб, айрим маълумотларни билиб олдик.

- Фирдавс Раҳматович, суҳбатимизни яқинда жорий қилинган янгиликлардан бошласак. Бу ўзгаришлар солиқ тўловчиларга қандай таъсир кўрсатди?

- Аввало, қайд этиш лозим, 2024-2025 йилларда Солиқ кодексига киритилган ўзгартиришлар билан уй-жой ва бошқа кўчмас мулкларнинг солиқ базаси ва ставкалари оширилди. Масалан, кўп қаватли уйларда турар-жой учун энг кичик солиқ базаси – 42 миллион сўм этиб белгиланди. Шу билан бирга уй-жой солиғи ставкалари катталигига қараб 0,31 фоиз–0,55 фоиз оралиғида белгиланди (200 м²гача - 0,31 фоиз, 200 500 м² - 0,41 фоиз, 500 м²дан катта - 0,55 фоиз ва ҳоказо).

Жисмоний шахслар учун ер ва мол-мулк солиқлари индексация қилинди. 2024-2025 йилларда базавий ер солиғи ставкалари 12 фоизга оширилди, лекин қишлоқ хўжалигига ажратилган ерларда биринчи режа-стабиллик сақланди (бунда ер учун ставкалар ва имтиёзлар ўзгармади). Бунда, ҳар бир шахс учун йиллик солиқнинг ўтган йилга нисбатан 1,3 баравардан кўп бўлишига йўл қўйилмайди.

Солиққа тортиш назорати кучайтирилди. Мисол учун, жорий йилдан бошлаб концерт-ижрочи билан шуғулланувчи шахслар учун янги электрон декларация хизмати жорий этилди. Шахслар «Soliq» мобил иловаси орқали FaceID билан ўзини тасдиқлагандан сўнг йиллик даромад декларациясини соддалаштирилган тартибда топшириш имкониятига эга бўлди. 2024-2025 йилларда Ўзбекистонда жисмоний шахслар учун солиқ тизимида амалга оширилган ўзгаришлар аҳолининг кундалик ҳаёти ва молиявий мажбуриятларига сезиларли таъсир кўрсатди. Аввало, рақамлаштириш ва электрон хизматларнинг кенгайтирилиши солиқ тўлов жараёнини анча қулай ва шаффоф қилди.

Умумий қилиб айтганда, мазкур ўзгаришлар аҳоли учун икки хил таъсир кўрсатди: бир томондан, солиқ тўлаш жараёни электрон хизматлар орқали қулайлашди, ортиқча сарсонгарчилик камайди ва кэшбек каби рағбатлантириш тизимлари сақланди. Иккинчи томондан, мол-мулк ва ер солиғи орқали юклама бироз ортиб, айрим тоифадаги фуқароларнинг харажатлари кўпайди. Бироқ бу ислоҳотлар солиқ тизимини янада шаффоф ва адолатли қилиш, яширин иқтисодий фаолиятни қисқартириш йўлида муҳим қадам бўлди.

- Шу ўринда ҳақли савол туғилади: солиқ тўлаш жараёни енгил бўлмаса, солиқ юкини ҳар қанча камайтирилгани ёки бошқа ислоҳотларнинг самараси сезилмаслиги мумкин. Бу борада нима дейсиз?

- Кейинги йилларда Ўзбекистонда солиқ тўлов жараёнини енгиллаштириш мақсадида қатор аниқ чора-тадбирлар кўрилди. Энг аввало, рақамлаштириш жараёни катта суръат билан жорий этилди. Масалан, ҳар бир солиқ тўловчи ўз ҳисоб-китоблари, қарздорлик ёки имтиёзлари ҳақидаги маълумотларни энди қоғоз хатлар орқали эмас, балки шахсий электрон кабинет, мобил иловалар ва СМС орқали олади. Бу нафақат вақтни тежайди, балки бюрократик сарсонгарчиликни ҳам йўққа чиқаради.

«Soliq» мобил иловаси эса жараённи янада қулай қилди. У орқали солиқларни онлайн тарзда тўлаш, декларация топшириш, ҳисоботларни кузатиш ва ҳатто кэшбек олиш мумкин. Масалан, чеклар орқали 1 фоизлик қайтариш тизими аҳолини расмий харидларга ундаб, солиқ интизомини мустаҳкамлади.

Шунингдек, декларация топшириш тартиби ҳам соддалаштирилди.

Яна бир муҳим чора – тўловларда шаффофликни таъминлаш ва ортиқча юкламани камайтириш мақсадида солиқ миқдорини йилдан-йилга кескин оширмаслик тизими жорий этилгани. Масалан, уй-жой ва ер солиғи бўйича индексация қилинса-да, тўлов ўтган йилга нисбатан 1,3 баравардан кўп бўлишига йўл қўйилмайди.

Умуман, электрон хизматлар, онлайн назорат воситалари, соддалаштирилган декларация тартиби ва чекларни рағбатлантириш каби чоралар солиқ тўлаш жараёнини аҳоли учун қулай ва шаффоф қилишга қаратилган.

- Хўп, самараси сезиляптими?

- Албатта, жорий йил 6 ойлик учун 2 907,2 млрд сўм бюджет прогнози амалда 3 051,4 млрд сўмга ёки 105 фоизга (+144,2 млрд сўм қўшимчаси) бажарилди. Тушумлар ўтган йил йилни мос даврига (+676 млрд сўм) нисбатан 128 фоизга ўсишига эришилди.

- Солиқ тўлашда энг фаол соҳалар қайсилар? Қайсиларда муаммолар кўпроқ?

- Энг фаол солиқ тўловчи бўлган соҳалар асосан катта корпоратив сектор - тоғ-кончилик, энергетика ва кимё, металл чиқариш, банклар ва телекоммуникациялардир. Бу корхоналар катта фойдага эга, молиявий ҳисоб-китоблари тартибли ва халқаро стандартларга яқинроқ бўлгани учун солиқ базага тўғридан-тўғри таъсири катта. Ушбу солиқ тўловчилар умумий тушумнинг сезиларли қисмига ҳисса қўшмоқда.

Аксинча, муаммоларни кўпроқ кўрсатаётган ва солиқ тўлашда "кам фаол" бўлган секторлар - қишлоқ хўжалиги (айниқса, кичик ер эгалари ва чорвачилик билан шуғулланувчилар), анъанавий бозор савдоси ва чакана савдо, қурилиш фаолияти ва хизмат кўрсатиш (тахминан такси/транспорт, меҳмонхона-хизматлар, умумий овқатланиш) кабилар ҳисобланади. Бу соҳаларда нақд тўловлар кўп, ҳисоб-фактура ва электрон кассалардан фойдаланиш паст ёки уларнинг ҳисоботлари тўлиқ эмас.

Амалдаги мисол сифатида: қишлоқ хўжалиги ва анъанавий бозорлардаги кичик маҳсулот сотувчилари кўпинча бирор бир солиқ режимига расман ўтмаган, яъни “ўзини ўзи банд этиш” ёки патент орқали тўлиқ рўйхатга кирмаган ҳолда ишлайди - бу эса солиқ йиғимларини пасайтиришга олиб келади. Қурилиш соҳасида эса тахминан ходимларнинг сонини ошириш ёки ҳақиқий иш ҳақини кам кўрсатиш орқали солиқ базасини тушириш ҳолатлари кузатилади. Бу турдаги муаммолар соҳани тўлиқ назорат қилишни қийинлаштиради.

- Демак, солиқ интизомига қатъий риоя қилишни таъминлашга зарурат бор, тўғрими?

- Бунда, аввало, солиқ интизомига риоя қилмаслик ҳолатлари турлича - улар ижтимоий-иқтисодий майдондан тортиб, ҳужжат айлантириш ва нақд тўловлардаги «яширин» операцияларгача давом этиши айтиб ўтиш лозим.

Энг кенг кузатиладиган ҳолатлардан бири - даромадларни ёки айланмани кам кўрсатиш ҳамда чиқимлар учун сохта ҳисоб-фактуралар ёки ҳужжатлар тайёрлаш орқали солиқ базасини сунъий равишда камайтиришдир. Бунда айниқса ҚҚС бўйича қалбаки ёки такрорий ҳисоб-фактуралар орқали солиқ йиғимларини қайтариб олишга уриниш каби ҳолатлар тарқалган. Бундан ташқари, нақд пул билан бажариладиган савдо ва хизмат кўрсатиш - анъанавий бозор, кичик чакана ва баъзи хизмат соҳалари (ошхона, сартарошхона, кичик қурилиш ва ҳоказо) - ҳисоб-китобларни расмийлаштирмасдан қолдириш орқали солиқ тўлашдан қочиш ҳолатлари кенг учрайди. Шунингдек, ишчи ходимлар сонини яшириш ва уларга конверт усулида ойлик тўлаш ҳам кенг тарқалган.

Бундай ноқонунийликка қарши биринчи ва энг кўзга ташланадиган чора рақамлаштириш ва электрон ҳисоб учун мажбуриятларни кучайтиришдир. Электрон ҳисоб-фактуралар тизими рақамли маълумотлар базасига тўғридан-тўғри киритилаётгани учун ҳар бир савдо ва хизмат операцияси давлат назорати остига тушади. Бу ҚҚС билан боғлиқ сохта операцияларни камайтиради ва ҳисоблар шаффофлигини оширади. Ўзаро ҳисоб-китобларда электрон шаклдаги ҳисоб-фактуралардан фойдаланиш ва уларни марказлаштирилган тарзда сақлаш тартиблари аллақачон меъёрлаштирилган.

Иккинчи йўналиш онлайн назорат касса қурилмалари ва фискал чеклар тизимини кенгайтишдир. Онлайн-НКМлар орқали чеклар ва тўловлар ҳақидаги маълумотлар дарҳол марказга юборилади.

Шу билан бирга, аҳоли учун чеклар орқали 1 фоиз кэшбек каби рағбатлантириш механизмлари жорий этилиб, фуқароларни чек олиш ва уларни илова орқали рўйхатга олишга ундамоқда. Бу чоралар нақд пул оқимини қисқартиради ва савдогарларни расмийлаштиришга мажбур қилади. Ҳукумат 2024–2025 йилларда мазкур механизмларни сақлаб қолди ва чеклар учун кэшбек бўйича айрим мўътадил чекловлар жорий этилди.

Учинчи чора - назорат ва жазо механизмларини кучайтириш: риск асосидаги аудитлар, солиқ текширувларининг автоматлаштирилиши, солиқ қарзини мажбурий ундириш ва маъмурий ҳамда жиноий жавобгарликнинг қатъиятли қўлланилиши.

Яна бир муҳим йўналиш - банклар, божхона ва солиқ органлари ўртасидаги ахборот алмашинуви ва халқаро ҳамкорликни кенгайтиришдир. Электрон маълумотлар алмашинуви ҳар қандай ташқи транзакцияларни тез аниқлаш ва текшириш имконини беради.

Бундан ташқари, ҳуқуқни қўллаш соҳасидаги амалий қадамлар ҳам мавжуд. Солиқ органлари солиқ ҳужжатларидаги камчиликларни маълум қилган шахсларни рағбатлантириш “Солиқ ҳамкор” тизими жорий қилган.

Хулоса қилиб айтганда, солиқ назоратига риоя қилмасликнинг асосий шакллари - даромадларни кам кўрсатиш, нақд операцияларни ҳисобдан чиқариш, сохта ҳужжат ва ҳисоб-фактуралардан фойдаланиш, ходимлар ҳақини очиқ кўрсатмаслик ва трансферт нархлари орқали даромадларни четга чиқаришдир. Бунга қарши чоралар тизимли: рақамлаштириш, кэшбек каби стимуллар орқали фуқароларни расмий чек олишга ундаш, риск асосидаги текширувлар ва жазо чораларини мустаҳкамлаш, банк ва божхона маълумотлари билан интеграция ва халқаро ҳамкорлик - барчаси бир мақсадга - солиқ базасини кенгайтириш ва иқтисодий фаолиятни шаффофлаштиришга йўналтирилган.

- Тадбиркорлар учун имтиёз бериш ҳам интизомни мустаҳкамлашда муҳим омил бўлиши мумкин эмасми?

- Албатта. Аслида сўнгги йилларда тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш давлат сиёсатининг устувор йўналиши бўлиб қолмоқда ва бу солиқ тизимидаги бир қатор имтиёз ва енгилликларда ҳам ўз аксини топмоқда.

Аввало, кичик бизнес ва янги ташкил этилган корхоналар учун солиқ юкини камайтиришга қаратилган тартиблар жорий этилган. Масалан, айланмадан олинадиган солиқ тўловидан илк маротаба қўшилган қиймат солиғи (ҚҚС) тўловига ўтган тадбиркорларга бир қатор рағбатлантириш чоралари белгиланди: улар маълум муддат давомида солиқ юкидан қисман озод қилинади ёки компенсация механизмлари орқали қўллаб-қувватланади.

Қурилиш, қишлоқ хўжалиги, туризм ва IT соҳаларида ҳам соҳавий имтиёзлар мавжуд. Масалан, ахборот технологиялари компаниялари учун 10 йилгача ҚҚС ва фойда солиғидан озод қилиш ёки паст ставкалар қўллаш тартиблари амалда. Қишлоқ хўжалигида фермер хўжаликлари учун фойда солиғида белгиланган имтиёзлар сақланиб қолинган, айрим ҳолларда субсидиялар ва қўшимча кредит ресурслари тақдим этилади.

Тадбиркорларнинг энг катта орзу-истакларидан бири солиқ ҳисоботларини соддалаштириш эди. Ҳозирда электрон ҳисобот ва мобил иловалар орқали ҳисобот тақдим этиш имконияти мавжуд, бу вақт ва сарф-харажатни камайтирди. Шунингдек, кичик тадбиркорлар учун солиқ режимлари соддалаштирилган ва уларга қулай тартибда ҳисоб-китоб қилиш имконияти яратилган.

Яна бир муҳим енгиллик - солиқ юкининг кескин оширилишига чек қўйилгани. Бу тадбиркорлик субъектларига ўз харажатларини олдиндан режалаштириш имконини берди.

Бундан ташқари, “20 минг тадбиркор – 500 минг малакали мутахассис” дастури доирасида, агар тадбиркорлик субъекти янги иш ўринлари яратса, солиқ имтиёзлари берилади.

Фаолият юритувчи тадбиркорлик субъектларини рейтинглаш тизими жорий қилинган ва рейтинг даражаси юқориласа, уларга кўрсатиладиган имтиёзлар миқдори ҳам ошади.

- Солиқ тизимида рақамлаштириш жараёни қай тарзда кечмоқда?

- Бу жараён нафақат солиқ органлари учун, балки солиқ тўловчилар учун ҳам катта қулайлик яратмоқда. Жумладан, солиқ тизимининг асосий хизматлари босқичма-босқич онлайн платформаларга ўтказилди. Ҳар бир жисмоний шахс ва тадбиркор учун шахсий кабинет яратилди, унда солиқ мажбуриятлари, тўлов хабарномалари, ҳисоботлар ва имтиёзлар тўғрисида тўлиқ маълумот кўриш мумкин.

Тадбиркорлар учун онлайн назорат касса машиналари жорий этилди. Бу восита орқали ҳар бир савдо ёки хизматдан тушум реал вақт режимида солиқ органларига узатилади. Натижада яширин иқтисодиёт қисқариб, шаффофлик ошмоқда.

Электрон ҳисоб-фактуралар ва ҚР-кодли электрон чеклар амалиёти кенг йўлга қўйилди. Бу тадбиркорлар ўртасидаги ҳисоб-китобларни ҳам шаффофлаштирди, ортиқча қоғозбозлик ва сохталаштириш ҳолатларини кескин камайтирди.

Солиқ назорати ҳам рақамли таҳлилларга ўтмоқда. Масалан, НКМлари, банк транзакциялари ва мобил иловалардаги маълумотлар интеграция қилиниб, автоматик таҳлил қилинади. Агарда шубҳали операция ёки яширин даромад белгилари аниқланса, солиқ органи тадбиркордан қўшимча маълумот талаб қилади.

- Лекин масаланинг иккинчи жиҳати бор. Яъни, солиқ тўловчилар электрон хизматлардан қай даражада фойдаланмоқда?

- Сўнгги йилларда Ўзбекистонда солиқ тўловчиларнинг электрон хизматлардан фойдаланиш даражаси жадал ўсиб бормоқда. Буни бир нечта йўналишдаги маълумот ва рақамларда кўриш мумкин.

Хусусан, «Soliq» мобил иловасида солиқ тўловчисини рўйхатдан ўтказиш, солиқ ҳисоботи киритиш ва онлайн тўловларни амалга ошириш каби 15 дан ортиқ интерактив хизмат мавжуд. Жорий йилга келиб иловада 12,5 миллиондан зиёд фойдаланувчи рўйхатдан ўтган (шу жумладан, 7,2 миллион фаол фойдаланувчи мавжуд).

Рақамли солиқ тизими татбиқи солиқ тўловчиларнинг давлат хизматига мурожаати зарурлигини сезиларли камайтирди, бу ўз навбатида иқтисодиётда шахсий сектор ишини енгиллаштирди.

Электрон декларация топшириш тадбиркорлар ва якка тартибдаги фаолият билан шуғулланувчилар орасида кенгайди. Масалан, 2025 йилдан концерт-ижрочи фаолияти билан шуғулланувчи шахслар учун электрон декларация имконияти очилганидан сўнг, август ойига қадар қарийб 2 минг нафар лицензия эгаси декларацияни айнан электрон тарзда топширди. Бу рақам тизимга ишонч ва қулайлик қанчалик юқори эканини кўрсатади.

- Яқин келажакда вилоятда солиқ тизимини янада ривожлантириш бўйича қандай режалар бор?

- Солиқ тизимини янада такомиллаштириш ва ривожлантириш масаласи ҳозирги пайтда ҳам республика миқёсида, ҳам вилоят даражасида стратегик устувор йўналиш сифатида белгиланган. Яқин келажакда режалаштирилган ишлар, асосан, учта йирик мақсадни қамраб олади. Булар, солиқ маъмуриятчилигини соддалаштириш, тадбиркорлар учун қулай муҳит яратиш ва солиқ тўловчиларнинг ҳуқуқий маданиятини ошириш.

Биринчидан, рақамлаштириш жараёнлари янада кенгайиши кутилмоқда. Масалан, ҳозирги кунда фаол ишлаётган my.soliq.uz, «Soliq» мобил иловаси каби платформалар орқали кўрсатилаётган хизматлар янада кўпайиши режалаштирилган. Бу эса солиқ ҳисоботини юбориш, ҳисоб-китобларни амалга ошириш ва солиқ қарздорлигини онлайн кузатиш имкониятини янада осонлаштиради. Вилоят миқёсида бу тизимларни барча туман ва шаҳарларда кенг татбиқ қилиш орқали тадбиркорлар ҳам, оддий фуқаролар ҳам вақт ва харажат жиҳатидан анча ютуққа эришади.

Иккинчидан, янги тадбиркорлик субъектларини қўллаб-қувватлаш устувор йўналиш бўлиб қолмоқда. Солиқ органлари уларга бепул маслаҳат хизматлари, тренинг ва семинарлар орқали ҳуқуқий ва амалий кўмак бериши кутилмоқда. Шу орқали янги очилган бизнесларнинг тезкор ривожланиши ва “яширин иқтисодиёт”га эга эмас, балки расмий майдонга кириши таъминланади.

Учинчидан, солиқ тўловчиларнинг ҳуқуқий маданиятини ошириш бўйича кенг қамровли ахборот ишлари йўлга қўйилади. Айниқса, ёш тадбиркорлар ва олийгоҳ битирувчилари учун солиқ қонунчилигига оид махсус ўқув дастурлари амалга оширилиши кутилмоқда. Бу, ўз навбатида, солиқ интизомини мустаҳкамлайди ва келгусида қонунбузарлик ҳолатларини кескин қисқартиради.

Яқин келажакда вилоятда солиқ тизимини ривожлантириш режалари рақамлаштиришни чуқурлаштириш, тадбиркорларни қўллаб-қувватлаш ва аҳолида солиқ тўлаш маданиятини ошириш йўналишларига қаратилган. Натижада, ҳам давлат бюджети барқарор даромад манбаи билан таъминланади, ҳам тадбиркорлик субъектлари учун қулай шарт-шароит яратилади.

 Ёқубжон Марқаев суҳбатлашди.