Shubhali operatsiya yoki yashirin daromad belgilari aniqlansa, soliq organi tadbirkordan qo‘shimcha ma’lumot talab qilishi mumkin

Bugungi kunda soliq to‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish darajasini oshirish maqsadida elektron xizmatlar soni 50 tadan oshirilgan. Avtomatlashtirilgan «Risk-tahlil» tizimi joriy qilingani bu soliq tekshiruvlarini kompyuter tizimi orqali o‘tkazish imkonini berdi.

Mamlakat iqtisodiyoti, odamlarning kundalik hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan soha soliq tizimida yangiliklar shu qadar tez amalga oshirilmoqdaki, ularni tushunish, anglash faqat foydali bo‘lishi shubhasiz. Shu bois, viloyat soliq boshqarmasi boshlig‘i o‘rinbosari Firdavs Nizomovga murojaat qilib, ayrim ma’lumotlarni bilib oldik.

- Firdavs Rahmatovich, suhbatimizni yaqinda joriy qilingan yangiliklardan boshlasak. Bu o‘zgarishlar soliq to‘lovchilarga qanday ta’sir ko‘rsatdi?

- Avvalo, qayd etish lozim, 2024-2025 yillarda Soliq kodeksiga kiritilgan o‘zgartirishlar bilan uy-joy va boshqa ko‘chmas mulklarning soliq bazasi va stavkalari oshirildi. Masalan, ko‘p qavatli uylarda turar-joy uchun eng kichik soliq bazasi – 42 million so‘m etib belgilandi. Shu bilan birga uy-joy solig‘i stavkalari kattaligiga qarab 0,31 foiz–0,55 foiz oralig‘ida belgilandi (200 m²gacha - 0,31 foiz, 200 500 m² - 0,41 foiz, 500 m²dan katta - 0,55 foiz va hokazo).

Jismoniy shaxslar uchun yer va mol-mulk soliqlari indeksatsiya qilindi. 2024-2025 yillarda bazaviy yer solig‘i stavkalari 12 foizga oshirildi, lekin qishloq xo‘jaligiga ajratilgan yerlarda birinchi reja-stabillik saqlandi (bunda yer uchun stavkalar va imtiyozlar o‘zgarmadi). Bunda, har bir shaxs uchun yillik soliqning o‘tgan yilga nisbatan 1,3 baravardan ko‘p bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi.

Soliqqa tortish nazorati kuchaytirildi. Misol uchun, joriy yildan boshlab konsert-ijrochi bilan shug‘ullanuvchi shaxslar uchun yangi elektron deklaratsiya xizmati joriy etildi. Shaxslar «Soliq» mobil ilovasi orqali FaceID bilan o‘zini tasdiqlagandan so‘ng yillik daromad deklaratsiyasini soddalashtirilgan tartibda topshirish imkoniyatiga ega bo‘ldi. 2024-2025 yillarda O‘zbekistonda jismoniy shaxslar uchun soliq tizimida amalga oshirilgan o‘zgarishlar aholining kundalik hayoti va moliyaviy majburiyatlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Avvalo, raqamlashtirish va elektron xizmatlarning kengaytirilishi soliq to‘lov jarayonini ancha qulay va shaffof qildi.

Umumiy qilib aytganda, mazkur o‘zgarishlar aholi uchun ikki xil ta’sir ko‘rsatdi: bir tomondan, soliq to‘lash jarayoni elektron xizmatlar orqali qulaylashdi, ortiqcha sarsongarchilik kamaydi va keshbek kabi rag‘batlantirish tizimlari saqlandi. Ikkinchi tomondan, mol-mulk va yer solig‘i orqali yuklama biroz ortib, ayrim toifadagi fuqarolarning xarajatlari ko‘paydi. Biroq bu islohotlar soliq tizimini yanada shaffof va adolatli qilish, yashirin iqtisodiy faoliyatni qisqartirish yo‘lida muhim qadam bo‘ldi.

- Shu o‘rinda haqli savol tug‘iladi: soliq to‘lash jarayoni yengil bo‘lmasa, soliq yukini har qancha kamaytirilgani yoki boshqa islohotlarning samarasi sezilmasligi mumkin. Bu borada nima deysiz?

- Keyingi yillarda O‘zbekistonda soliq to‘lov jarayonini yengillashtirish maqsadida qator aniq chora-tadbirlar ko‘rildi. Eng avvalo, raqamlashtirish jarayoni katta sur’at bilan joriy etildi. Masalan, har bir soliq to‘lovchi o‘z hisob-kitoblari, qarzdorlik yoki imtiyozlari haqidagi ma’lumotlarni endi qog‘oz xatlar orqali emas, balki shaxsiy elektron kabinet, mobil ilovalar va SMS orqali oladi. Bu nafaqat vaqtni tejaydi, balki byurokratik sarsongarchilikni ham yo‘qqa chiqaradi.

«Soliq» mobil ilovasi esa jarayonni yanada qulay qildi. U orqali soliqlarni onlayn tarzda to‘lash, deklaratsiya topshirish, hisobotlarni kuzatish va hatto keshbek olish mumkin. Masalan, cheklar orqali 1 foizlik qaytarish tizimi aholini rasmiy xaridlarga undab, soliq intizomini mustahkamladi.

Shuningdek, deklaratsiya topshirish tartibi ham soddalashtirildi.

Yana bir muhim chora – to‘lovlarda shaffoflikni ta’minlash va ortiqcha yuklamani kamaytirish maqsadida soliq miqdorini yildan-yilga keskin oshirmaslik tizimi joriy etilgani. Masalan, uy-joy va yer solig‘i bo‘yicha indeksatsiya qilinsa-da, to‘lov o‘tgan yilga nisbatan 1,3 baravardan ko‘p bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi.

Umuman, elektron xizmatlar, onlayn nazorat vositalari, soddalashtirilgan deklaratsiya tartibi va cheklarni rag‘batlantirish kabi choralar soliq to‘lash jarayonini aholi uchun qulay va shaffof qilishga qaratilgan.

- Xo‘p, samarasi sezilyaptimi?

- Albatta, joriy yil 6 oylik uchun 2 907,2 mlrd so‘m byudjet prognozi amalda 3 051,4 mlrd so‘mga yoki 105 foizga (+144,2 mlrd so‘m qo‘shimchasi) bajarildi. Tushumlar o‘tgan yil yilni mos davriga (+676 mlrd so‘m) nisbatan 128 foizga o‘sishiga erishildi.

- Soliq to‘lashda eng faol sohalar qaysilar? Qaysilarda muammolar ko‘proq?

- Eng faol soliq to‘lovchi bo‘lgan sohalar asosan katta korporativ sektor - tog‘-konchilik, energetika va kimyo, metall chiqarish, banklar va telekommunikatsiyalardir. Bu korxonalar katta foydaga ega, moliyaviy hisob-kitoblari tartibli va xalqaro standartlarga yaqinroq bo‘lgani uchun soliq bazaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’siri katta. Ushbu soliq to‘lovchilar umumiy tushumning sezilarli qismiga hissa qo‘shmoqda.

Aksincha, muammolarni ko‘proq ko‘rsatayotgan va soliq to‘lashda "kam faol" bo‘lgan sektorlar - qishloq xo‘jaligi (ayniqsa, kichik yer egalari va chorvachilik bilan shug‘ullanuvchilar), an’anaviy bozor savdosi va chakana savdo, qurilish faoliyati va xizmat ko‘rsatish (taxminan taksi/transport, mehmonxona-xizmatlar, umumiy ovqatlanish) kabilar hisoblanadi. Bu sohalarda naqd to‘lovlar ko‘p, hisob-faktura va elektron kassalardan foydalanish past yoki ularning hisobotlari to‘liq emas.

Amaldagi misol sifatida: qishloq xo‘jaligi va an’anaviy bozorlardagi kichik mahsulot sotuvchilari ko‘pincha biror bir soliq rejimiga rasman o‘tmagan, ya’ni “o‘zini o‘zi band etish” yoki patent orqali to‘liq ro‘yxatga kirmagan holda ishlaydi - bu esa soliq yig‘imlarini pasaytirishga olib keladi. Qurilish sohasida esa taxminan xodimlarning sonini oshirish yoki haqiqiy ish haqini kam ko‘rsatish orqali soliq bazasini tushirish holatlari kuzatiladi. Bu turdagi muammolar sohani to‘liq nazorat qilishni qiyinlashtiradi.

- Demak, soliq intizomiga qat’iy rioya qilishni ta’minlashga zarurat bor, to‘g‘rimi?

- Bunda, avvalo, soliq intizomiga rioya qilmaslik holatlari turlicha - ular ijtimoiy-iqtisodiy maydondan tortib, hujjat aylantirish va naqd to‘lovlardagi «yashirin» operatsiyalargacha davom etishi aytib o‘tish lozim.

Eng keng kuzatiladigan holatlardan biri - daromadlarni yoki aylanmani kam ko‘rsatish hamda chiqimlar uchun soxta hisob-fakturalar yoki hujjatlar tayyorlash orqali soliq bazasini sun’iy ravishda kamaytirishdir. Bunda ayniqsa QQS bo‘yicha qalbaki yoki takroriy hisob-fakturalar orqali soliq yig‘imlarini qaytarib olishga urinish kabi holatlar tarqalgan. Bundan tashqari, naqd pul bilan bajariladigan savdo va xizmat ko‘rsatish - an’anaviy bozor, kichik chakana va ba’zi xizmat sohalari (oshxona, sartaroshxona, kichik qurilish va hokazo) - hisob-kitoblarni rasmiylashtirmasdan qoldirish orqali soliq to‘lashdan qochish holatlari keng uchraydi. Shuningdek, ishchi xodimlar sonini yashirish va ularga konvert usulida oylik to‘lash ham keng tarqalgan.

Bunday noqonuniylikka qarshi birinchi va eng ko‘zga tashlanadigan chora raqamlashtirish va elektron hisob uchun majburiyatlarni kuchaytirishdir. Elektron hisob-fakturalar tizimi raqamli ma’lumotlar bazasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri kiritilayotgani uchun har bir savdo va xizmat operatsiyasi davlat nazorati ostiga tushadi. Bu QQS bilan bog‘liq soxta operatsiyalarni kamaytiradi va hisoblar shaffofligini oshiradi. O‘zaro hisob-kitoblarda elektron shakldagi hisob-fakturalardan foydalanish va ularni markazlashtirilgan tarzda saqlash tartiblari allaqachon me’yorlashtirilgan.

Ikkinchi yo‘nalish onlayn nazorat kassa qurilmalari va fiskal cheklar tizimini kengaytishdir. Onlayn-NKMlar orqali cheklar va to‘lovlar haqidagi ma’lumotlar darhol markazga yuboriladi.

Shu bilan birga, aholi uchun cheklar orqali 1 foiz keshbek kabi rag‘batlantirish mexanizmlari joriy etilib, fuqarolarni chek olish va ularni ilova orqali ro‘yxatga olishga undamoqda. Bu choralar naqd pul oqimini qisqartiradi va savdogarlarni rasmiylashtirishga majbur qiladi. Hukumat 2024–2025 yillarda mazkur mexanizmlarni saqlab qoldi va cheklar uchun keshbek bo‘yicha ayrim mo‘’tadil cheklovlar joriy etildi.

Uchinchi chora - nazorat va jazo mexanizmlarini kuchaytirish: risk asosidagi auditlar, soliq tekshiruvlarining avtomatlashtirilishi, soliq qarzini majburiy undirish va ma’muriy hamda jinoiy javobgarlikning qat’iyatli qo‘llanilishi.

Yana bir muhim yo‘nalish - banklar, bojxona va soliq organlari o‘rtasidagi axborot almashinuvi va xalqaro hamkorlikni kengaytirishdir. Elektron ma’lumotlar almashinuvi har qanday tashqi tranzaksiyalarni tez aniqlash va tekshirish imkonini beradi.

Bundan tashqari, huquqni qo‘llash sohasidagi amaliy qadamlar ham mavjud. Soliq organlari soliq hujjatlaridagi kamchiliklarni ma’lum qilgan shaxslarni rag‘batlantirish “Soliq hamkor” tizimi joriy qilgan.

Xulosa qilib aytganda, soliq nazoratiga rioya qilmaslikning asosiy shakllari - daromadlarni kam ko‘rsatish, naqd operatsiyalarni hisobdan chiqarish, soxta hujjat va hisob-fakturalardan foydalanish, xodimlar haqini ochiq ko‘rsatmaslik va transfert narxlari orqali daromadlarni chetga chiqarishdir. Bunga qarshi choralar tizimli: raqamlashtirish, keshbek kabi stimullar orqali fuqarolarni rasmiy chek olishga undash, risk asosidagi tekshiruvlar va jazo choralarini mustahkamlash, bank va bojxona ma’lumotlari bilan integratsiya va xalqaro hamkorlik - barchasi bir maqsadga - soliq bazasini kengaytirish va iqtisodiy faoliyatni shaffoflashtirishga yo‘naltirilgan.

- Tadbirkorlar uchun imtiyoz berish ham intizomni mustahkamlashda muhim omil bo‘lishi mumkin emasmi?

- Albatta. Aslida so‘nggi yillarda tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi bo‘lib qolmoqda va bu soliq tizimidagi bir qator imtiyoz va yengilliklarda ham o‘z aksini topmoqda.

Avvalo, kichik biznes va yangi tashkil etilgan korxonalar uchun soliq yukini kamaytirishga qaratilgan tartiblar joriy etilgan. Masalan, aylanmadan olinadigan soliq to‘lovidan ilk marotaba qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) to‘loviga o‘tgan tadbirkorlarga bir qator rag‘batlantirish choralari belgilandi: ular ma’lum muddat davomida soliq yukidan qisman ozod qilinadi yoki kompensatsiya mexanizmlari orqali qo‘llab-quvvatlanadi.

Qurilish, qishloq xo‘jaligi, turizm va IT sohalarida ham sohaviy imtiyozlar mavjud. Masalan, axborot texnologiyalari kompaniyalari uchun 10 yilgacha QQS va foyda solig‘idan ozod qilish yoki past stavkalar qo‘llash tartiblari amalda. Qishloq xo‘jaligida fermer xo‘jaliklari uchun foyda solig‘ida belgilangan imtiyozlar saqlanib qolingan, ayrim hollarda subsidiyalar va qo‘shimcha kredit resurslari taqdim etiladi.

Tadbirkorlarning eng katta orzu-istaklaridan biri soliq hisobotlarini soddalashtirish edi. Hozirda elektron hisobot va mobil ilovalar orqali hisobot taqdim etish imkoniyati mavjud, bu vaqt va sarf-xarajatni kamaytirdi. Shuningdek, kichik tadbirkorlar uchun soliq rejimlari soddalashtirilgan va ularga qulay tartibda hisob-kitob qilish imkoniyati yaratilgan.

Yana bir muhim yengillik - soliq yukining keskin oshirilishiga chek qo‘yilgani. Bu tadbirkorlik sub’yektlariga o‘z xarajatlarini oldindan rejalashtirish imkonini berdi.

Bundan tashqari, “20 ming tadbirkor – 500 ming malakali mutaxassis” dasturi doirasida, agar tadbirkorlik sub’yekti yangi ish o‘rinlari yaratsa, soliq imtiyozlari beriladi.

Faoliyat yurituvchi tadbirkorlik sub’yektlarini reytinglash tizimi joriy qilingan va reyting darajasi yuqorilasa, ularga ko‘rsatiladigan imtiyozlar miqdori ham oshadi.

- Soliq tizimida raqamlashtirish jarayoni qay tarzda kechmoqda?

- Bu jarayon nafaqat soliq organlari uchun, balki soliq to‘lovchilar uchun ham katta qulaylik yaratmoqda. Jumladan, soliq tizimining asosiy xizmatlari bosqichma-bosqich onlayn platformalarga o‘tkazildi. Har bir jismoniy shaxs va tadbirkor uchun shaxsiy kabinet yaratildi, unda soliq majburiyatlari, to‘lov xabarnomalari, hisobotlar va imtiyozlar to‘g‘risida to‘liq ma’lumot ko‘rish mumkin.

Tadbirkorlar uchun onlayn nazorat kassa mashinalari joriy etildi. Bu vosita orqali har bir savdo yoki xizmatdan tushum real vaqt rejimida soliq organlariga uzatiladi. Natijada yashirin iqtisodiyot qisqarib, shaffoflik oshmoqda.

Elektron hisob-fakturalar va QR-kodli elektron cheklar amaliyoti keng yo‘lga qo‘yildi. Bu tadbirkorlar o‘rtasidagi hisob-kitoblarni ham shaffoflashtirdi, ortiqcha qog‘ozbozlik va soxtalashtirish holatlarini keskin kamaytirdi.

Soliq nazorati ham raqamli tahlillarga o‘tmoqda. Masalan, NKMlari, bank tranzaksiyalari va mobil ilovalardagi ma’lumotlar integratsiya qilinib, avtomatik tahlil qilinadi. Agarda shubhali operatsiya yoki yashirin daromad belgilari aniqlansa, soliq organi tadbirkordan qo‘shimcha ma’lumot talab qiladi.

- Lekin masalaning ikkinchi jihati bor. Ya’ni, soliq to‘lovchilar elektron xizmatlardan qay darajada foydalanmoqda?

- So‘nggi yillarda O‘zbekistonda soliq to‘lovchilarning elektron xizmatlardan foydalanish darajasi jadal o‘sib bormoqda. Buni bir nechta yo‘nalishdagi ma’lumot va raqamlarda ko‘rish mumkin.

Xususan, «Soliq» mobil ilovasida soliq to‘lovchisini ro‘yxatdan o‘tkazish, soliq hisoboti kiritish va onlayn to‘lovlarni amalga oshirish kabi 15 dan ortiq interaktiv xizmat mavjud. Joriy yilga kelib ilovada 12,5 milliondan ziyod foydalanuvchi ro‘yxatdan o‘tgan (shu jumladan, 7,2 million faol foydalanuvchi mavjud).

Raqamli soliq tizimi tatbiqi soliq to‘lovchilarning davlat xizmatiga murojaati zarurligini sezilarli kamaytirdi, bu o‘z navbatida iqtisodiyotda shaxsiy sektor ishini yengillashtirdi.

Elektron deklaratsiya topshirish tadbirkorlar va yakka tartibdagi faoliyat bilan shug‘ullanuvchilar orasida kengaydi. Masalan, 2025 yildan konsert-ijrochi faoliyati bilan shug‘ullanuvchi shaxslar uchun elektron deklaratsiya imkoniyati ochilganidan so‘ng, avgust oyiga qadar qariyb 2 ming nafar litsenziya egasi deklaratsiyani aynan elektron tarzda topshirdi. Bu raqam tizimga ishonch va qulaylik qanchalik yuqori ekanini ko‘rsatadi.

- Yaqin kelajakda viloyatda soliq tizimini yanada rivojlantirish bo‘yicha qanday rejalar bor?

- Soliq tizimini yanada takomillashtirish va rivojlantirish masalasi hozirgi paytda ham respublika miqyosida, ham viloyat darajasida strategik ustuvor yo‘nalish sifatida belgilangan. Yaqin kelajakda rejalashtirilgan ishlar, asosan, uchta yirik maqsadni qamrab oladi. Bular, soliq ma’muriyatchiligini soddalashtirish, tadbirkorlar uchun qulay muhit yaratish va soliq to‘lovchilarning huquqiy madaniyatini oshirish.

Birinchidan, raqamlashtirish jarayonlari yanada kengayishi kutilmoqda. Masalan, hozirgi kunda faol ishlayotgan my.soliq.uz, «Soliq» mobil ilovasi kabi platformalar orqali ko‘rsatilayotgan xizmatlar yanada ko‘payishi rejalashtirilgan. Bu esa soliq hisobotini yuborish, hisob-kitoblarni amalga oshirish va soliq qarzdorligini onlayn kuzatish imkoniyatini yanada osonlashtiradi. Viloyat miqyosida bu tizimlarni barcha tuman va shaharlarda keng tatbiq qilish orqali tadbirkorlar ham, oddiy fuqarolar ham vaqt va xarajat jihatidan ancha yutuqqa erishadi.

Ikkinchidan, yangi tadbirkorlik sub’yektlarini qo‘llab-quvvatlash ustuvor yo‘nalish bo‘lib qolmoqda. Soliq organlari ularga bepul maslahat xizmatlari, trening va seminarlar orqali huquqiy va amaliy ko‘mak berishi kutilmoqda. Shu orqali yangi ochilgan bizneslarning tezkor rivojlanishi va “yashirin iqtisodiyot”ga ega emas, balki rasmiy maydonga kirishi ta’minlanadi.

Uchinchidan, soliq to‘lovchilarning huquqiy madaniyatini oshirish bo‘yicha keng qamrovli axborot ishlari yo‘lga qo‘yiladi. Ayniqsa, yosh tadbirkorlar va oliygoh bitiruvchilari uchun soliq qonunchiligiga oid maxsus o‘quv dasturlari amalga oshirilishi kutilmoqda. Bu, o‘z navbatida, soliq intizomini mustahkamlaydi va kelgusida qonunbuzarlik holatlarini keskin qisqartiradi.

Yaqin kelajakda viloyatda soliq tizimini rivojlantirish rejalari raqamlashtirishni chuqurlashtirish, tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash va aholida soliq to‘lash madaniyatini oshirish yo‘nalishlariga qaratilgan. Natijada, ham davlat byudjeti barqaror daromad manbai bilan ta’minlanadi, ham tadbirkorlik sub’yektlari uchun qulay shart-sharoit yaratiladi.

 Yoqubjon Marqayev suhbatlashdi.