Туркия қандай қилиб юқори технологияли иқтисодиётга эга давлатга айланди?
Туркия сўнгги ўн йилликлар давомида бир неча бор "технологик сакрашлар"га эришди ва ўз мақомини "аграр мамлакат"дан "индустриал республика"га, сўнгра "саноати ривожланган давлат"дан "юқори технологияли иқтисодиёт" эга давлатга ўзгартирди.
Шу аснода мамлакат ҳар сафар юқори қўшимча қийматга эга бўлган маҳсулдорлик даражасига ўтди.
Глобал иқтисодиётдаги ўз тоифаси ва ўрнини шиддат билан ўзгартираётган Туркия ўзининг замонавий тараққиётида яна бир маррага яқинлашди. Агар яқинда мамлакат енгил саноат (озиқ-овқат саноати, тўқимачилик, маиший техника) соҳасида жаҳон миқёсида эътирофга эришган бўлса, ҳозирда саноатнинг мураккаб тармоқлари, жумладан, машинасозлик жадал ривожланмоқда.
Ушбу саноат маҳсулотлари ЯИМнинг тахминан 20 фоизини ташкил қилади ва Туркия экспорти таркибида биринчи ўринни эгаллайди – 18 фоизгача. 2023 йилда Туркиянинг автомобиль маҳсулотлари экспорти 35 миллиард АҚШ долларини ташкил этди.
Қайд этилишича, мамлакат автомобилсозлик саноати дунёнинг қолган қисмига нисбатан анча кеч ривожлана бошлаган. Бироқ ҳозирги кунда у йилига ўртача 1 миллиондан ортиқ машиналар ишлаб чиқарадиган автомобиль ишлаб чиқарувчиларнинг глобал рейтингида 13-ўринни эгаллаб турибди.
Туркия автомобиль саноати маҳсулотлари 180 давлатга экспорт қилинмоқда. Экспортнинг 78 фоизи Европа Иттифоқи давлатлари ҳиссасига тўғри келади. Туркия умумий Европа бозорига автомобиль етказиб бериш ва автобуслар ишлаб чиқариш бўйича ҳам биринчи ўринни эгаллади.
Бугунги кунга келиб Туркия АҚШ, Европа, Япония ва Жанубий Кореядан инвестиция ва технологияларни жалб этишга муваффақ бўлган автомобилсозлик саноатининг йирик марказларидан бирига айланди. Мамлакатда 20 дан ортиқ жаҳон миқёсидаги 50 та қўшма корхонада "Ford", "FIAT", "Renault", "Toyota", "Honda", "Opel", "Hyundai", "Mercedes-Benz" автомобиллари йиғиляпти, "BMC", "Temsa", "Otokar", "Otoyol", "Isuzu", "IVECO", "Anadolu", "Karsan", "Bоzankaya" русумли автобуслар ҳамда "MAN", "Daimler" юк машиналари ишлаб чиқариляпти.
Бир қатор автомобиль моделлари фақат Туркияда ишлаб чиқарилади ва бошқа мамлакатларга экспорт қилинади. Масалан, "Ford Cargo" юк машиналари Европа Иттифоқи, МДҲ, Осиё ва Африка мамлакатлари бозорлари учун фақат Измирда ишлаб чиқарилмоқда.
Туркияда машинасозликка ихтисослашган 100 дан ортиқ тадқиқот марказлари мавжуд. Янги маҳсулотлар ишлаб чиқараётган таниқли глобал брендлар орасида "Ford", "Fiat", "Daimler" ва "AVL" каби концернлар бор.
Туркиядаги "Ford Otosan" технополиси "Ford"нинг учта йирик глобал илмий-тадқиқот марказларидан бири ҳисобланади. "Fiat"нинг Бурсадаги заводи эса Италия компаниясининг ўз мамлакати ташқарисида Европа бозорига хизмат кўрсатадиган ягона объектидир.
"Daimler"нинг Истанбулдаги тадқиқот ва ривожлантириш маркази немис юк ва автобус компанияси фаолиятини қўллаб-қувватлайди. Туркияда иккинчи тадқиқот ва ривожлантириш марказини очган Австриянинг "AVL-Turkey" компанияси автоном ва гибрид автомобиль технологияларини ишлаб чиқишга киришди.
Глобал автомобиль ишлаб чиқарувчиларни Туркияга инвестиция киритишга жалб этувчи омиллар орасида 80 миллион истеъмолчига эга бўлган йирик ички бозор ва ўсиб бораётган иқтисодиёт, шунингдек, мамлакатнинг уч қитъа туташган жойда қулай жойлашуви муҳим омил бўлаётир. Бу эса экспорт ҳажмини ошириш учун ишлаб чиқариш қувватларини очиш имконини беради. Шунингдек, мамлакатда технологик базанинг мавжудлиги, тажриба ва маҳаллий ишчи кучининг арзонлиги, жозибадор инвестициявий муҳит ҳамда либерал банк тизими ушбу соҳани ривожлантиришда муҳим омиллар бўлаётир.
Масалан, мамлакатда капиталнинг Европадан ва аксинча ҳаракатланиши учун ҳеч қандай тўсиқ йўқ. Патент қонунчилиги ва стандартлари умумевропа стандартларига мос келади ва мамлакатнинг ўзи ЕИнинг Божхона иттифоқига аъзо. Аслида Анқара иқтисодий жиҳатдан ЕИ маконига интеграциялаша олди, гарчи у ҳали ҳам Европа Иттифоқининг сиёсий жиҳатдан тўлақонли аъзоси бўлмаган бўсада.
Туркия ўз ҳудудида жаҳон брендларининг йирик ишлаб чиқариш базасини яратиб, улар ёрдамида Европа бозорининг анча кенг ассортиментини қўлга киритди, шунингдек, маҳсулотларни маҳаллийлаштириш даражасини (кўпчилик заводларда 70 фоизгача) босқичма-босқич оширмоқда. Энг муҳими, катта тажриба, малакали кадрлар ва билимлар миллий автомобиль моделини яратиш ишончини оширди.
2022 йилда "T10X" биринчи серияли автомобиллар — илк турк электромобили Бурсадаги "TOGG" заводи конвееридан чиқди. Бу корхона Туркиянинг бешта компанияси (тўлиқ номи Türkiye'nin Otomobili Girişim Grubu, яъни Туркия автомобили ташаббус гуруҳи) иштирокида давлат-хусусий шериклик асосида фаолият юритади.
Айни пайтда гибрид ва электр двигателли "Турк автомобили"нинг беш хил моделини ишлаб чиқариш устида иш олиб борилмоқда. Янги маҳсулотлар сифат жиҳатидан хорижий аналоглардан ортда қолмайди. Лекин улардан камида 5 фоизга арзон.
Юқоридаги муваффақиятлар Президент Режеп Таййип Эрдоғанга "Туркия "Туркия асри" тамойили билан катта мақсадлар сари олға қадам ташлади, энди мақсадимиз ривожланган давлатларга етиб олиш эмас, балки уларнинг олдинги сафларида ўз ўрнимизни эгаллашдир", дея таъкидлаш имконини берди.
Автомобилсозлик саноати ривожланиши машинасозлик саноатининг бошқа сегментлари ўсишига ҳам ёрдам берди. Масалан, "TürkTraktör" компанияси йилига 50 минг трактор ишлаб чиқаради ва маҳсулотининг 25 фоизи дунёнинг 130 та давлатига экспорт қилади. Ҳозирги кунга келиб, "TürkTraktör" заводи Европадаги энг йирик трактор ишлаб чиқарувчисига айланган.
Автосаноатнинг ўсиши Туркия аллақачон ташқи бозорларга экспорт қила бошлаган ҳарбий техника, айниқса, енгил зирҳли жанговар машиналар ва бошқа турдаги йўлтанламас автомобиллар ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш имконини ҳам берди.
Автомобиллар турларини кўпайтириш ва сифатини ошириш мамлакатда турмуш даражасини яхшилайди, атроф-муҳитнинг ифлосланишини юмшатишга олиб келади, электр транспорт воситаларининг ўсиши эса нефть ва газ ресурсларининг ташқи таъминотига, импортга боғлиқликни камайтиради. Чунки Туркия импортга ҳар йили 40 миллиард АҚШ долларидан ортиқ маблағ сарфлайди.
Экспертлар таъкидига кўра, Туркия йирик ишлаб чиқариш қувватларига ва ривожланган илмий-техник базага эга. Мамлакатнинг диверсификацияланган импорт ва экспорт бозори унга дунёдаги энг йирик ўнта автомобиль ишлаб чиқарувчилардан бирига айланиш имконини тақдим этиши мумкин.
Халқаро сифат стандартларига жавоб берадиган Туркия автомобилсозлик саноати ҳали ташкил этилганига кўп бўлмаган эрса-да, бугунги кунда самарадорлик нуқтаи назаридан ўзини намоён этиш имконини бермоқда.
Шу билан бирга, Туркия автомобиль саноатининг ишлаб чиқариш қуввати кенгаймоқда ва янги бозорларни талаб қилмоқда. Ҳозирги кунда Германия, Франция, Италия, Буюк Британия ва Испания турк автомобилсозлик маҳсулотларининг асосий хорижий харидорлари бўлса-да, қўшни ривожланаётган мамлакатлар бозорларига кириш истагида бўлган компаниялар билан экспорт йўналишларини диверсификация қилиш тенденцияси кузатилмоқда. Шунингдек, Анқара Яқин Шарқ, Шарқий Европа ва МДҲдаги қўшни давлатлар бозорларида ҳам ўз иштирокини оширяпти.
Рақобатбардош ва малакали ишчи кучи, динамик маҳаллий бозор ва қулай географик жойлашуви билан биргаликда Туркия автомобилсозлик саноатининг глобал қиймат занжирининг ажралмас қисмига айланишга муваффақ бўлди.
