Уларни ҳам террорчиликда, ҳам миллатчиликда айблашган

1937 йилнинг февраль ойида Самарқандда жойлашган 19-Ўзбек тоғ-отлиқ дивизияси штаби ўрнашган манзилда чойхоначи бўлиб ишлаётган 36 ёшли Аҳмад охун Жалилов НКВДнинг ушбу ҳарбий қисмдаги алоҳида бўлими томонидан ҳибсга олинади. Уни нимада айблашган эди?

Аҳмад охун Жалилов гўё ўзи ишлаётган чойхонада дивизияда мавжуд бўлган “аксилинқилобий-террорчилар гуруҳи”нинг яширин йиғилишлари ўтказилганлигини, ушбу “ташкилот” аъзолари шу ерда учрашиб туришганлигини яширган экан. Қинғир ишнинг қийиғи қирқ йилдан кейин ҳам чиқади, деганларидек унинг ҳибсга олиниши, “аксилинқилобий-террорчилар гуруҳи”ни фош этишга киришиш НКВДнинг ушбу дивизиядаги хуфяси Ҳаким Раҳимов исмли кишининг берган хабарига кўра бошланган. Лекин кейинчалик Аҳмад охун Жалилов ҳам, шу иш бўйича ҳибсга олинган бошқа ўнлаб кишилар ҳам терговлар давомида бу шахс билан юзлаштирилмайди. НКВДнинг дивизиядаги алоҳида бўлими бошлиғи Мишковский, унинг ёрдамчиси Васильев, бўлим ходими Салимов “аксилинқилобий-террорчилар гуруҳи” ишини бошлади.

Аҳмад охун Жалилов терговнинг ўн бешинчи куни тўсатдан вафот этади. Мишковский ва дивизия тиббий хизмати фельдшери Чурилкин унинг вафоти ҳақида имзолаган далолатномада ёзилишича, Аҳмад охун гўёки ичбурмадан ўлган. Лекин бу ўлим тафсилотларини 1939 йил 10 июлда қайта текширган НКВД лейтенанти Фролов ва Туркистон ҳарбий округи алоҳида бўлими ходими, капитан Лисенко ушбу далолатноманинг ҳақиқатга мос келишига шубҳа билдиради. Чунки Ўзбекистон шароитида ҳаво ҳали совуқ бўлган февраль ойида одамларнинг ичбурма касалига чалиниши деярли учрамайдиган ҳолат эди. Шуниси қизиқки, марҳумнинг жасадини яқинларига ҳам бермай, Мишковский ва фельдшер Чурликиннинг ўзлари дафн этишган. Бундай ҳолатлар Аҳмад охун Жалилов тергов давомида унга етказилган жисмоний азоблар, жароҳатлардан ҳалок бўлганлигидан далолат беради.

Шундан кейин бутун дивизия бўйлаб қатағоннинг қонли ва совуқ изғирини эса бошлади. 1937-1938 йиллар давомида дивизиядан “аксилинқилобий-террорчи қўзғолончиларнинг миллатчилар гуруҳи” аъзоси сифатида ўнлаб олий ҳарбий маълумотга эга офицерлар, кичик командирлар, оддий аскарлар ҳибсга тортилди. Ана шу вақт ичида дивизиядан 70 киши қамалди, 600 нафар ҳарбий ушбу ташкилот аъзоси сифатида рўйхатга олинади. Уларнинг деярли барчаси Туркистон фарзандлари – ўзбек, қозоқ, тожик, қирғиз, туркман, татар миллатига мансуб кишилар эди.

Уларнинг фожиали тақдири ҳақида битилган мақолалар билан кейинчалик танишасиз. Қуйида қатағон домига тортилган, 19-Ўзбек тоғ-отлиқ ўқчи дивизиясида хизмат қилган айрим ҳарбийлар ҳақидаги маълумотларни эътиборингизга ҳавола этамиз.

АБДУЛЛАЕВ Абдужалил – 1903 йилда Тошкент шаҳрида туғилган. Самарқандда жойлашган 19-Ўзбек тоғ-отлиқ дивизиясининг 42-отлиқ полки биринчи эскадронида катта сиёсий раҳбар бўлиб хизмат қилган. 1938 йил 14 мартда аксилинқилобий фаолиятда айбланиб, Самарқандда ҳибсга олинган. 1938 йил 10 октябрда СССР Олий суди ҳарбий коллегиясининг қарори билан отувга ҳукм қилинган. Ҳукм шу куни ижро этилган.

АБДУРАҲИМОВ Муҳаммад – 1901 йилда Наманган шаҳрида туғилган. 19-Ўзбек тоғ-отлиқ двизияси 42-ўзбек отлиқ полкининг комиссари бўлиб хизмат қилган. 1937 йил сентябрь ойида аксилинқилобий фаолиятда айбланиб, Самарқандда ҳибсга олинган. 1938 йил 10 октябрда СССР Олий суди ҳарбий коллегияси қарори билан отувга ҳукм қилинган.

АЛИЕВ Мамадали – 1907 йилда Андижон шаҳрида туғилган. 19-Ўзбек тоғ-отлиқ двизиясининг 41-ўзбек отлиқ полкида взвод командири бўлиб хизмат қилган. 1937 йил 16 сентябрда аксилинқилобий фаолиятда айбланиб, Самарқандда ҳибсга олинган. Ҳарбий унвони лейтенант бўлган. 1938 йил 10 октябрда СССР Олий суди ҳарбий коллегиясининг қарори билан отиб ўлдиришга ҳукм қилинган. Ҳукм шу куни ижро этилган.

ДАДАБОЕВ Йўлдош – 1901 йилда Қўқон шаҳрида туғилган. 19-Ўзбек тоғ-отлиқ дивизияси сиёсий бўлимининг йўриқчиси вазифасида хизмат қилган. Ҳарбий унвони катта политрук. 1937 йил октябрь ойида аксилинқилобий фолиятда айбланиб, ҳибсга олинган. 1938 йил 10 октябрда СССР Олий суди ҳарбий коллегияси қарори билан ўлим жазосига ҳукм қилинган.

ЁҚУБОВ Рўзи Абдуллаевич – 1898 йилда Самарқанд шаҳрида туғилган. 1938 йил 28 майда аксилинқилобий фолиятда, бошқа давлатлар разведкаси билан алоқада бўлган, деган айблар билан ҳибсга олинган. Бу вақтда у Ўрта Осиё ҳарбий округи ҳарбий–ҳаво кучлари қўмондони вазифасида хизмат қилган. 1939 йил 23 сентябрда Рўзи Ёқубов СССР Ички ишлар халқ комиссарлиги ҳузуридаги алоҳида кенгаш қарори билан 8 йил қамоқ жазосига ҳукм қилинган. 1949 йилда қамоқ муддатини ўтаб қайтгач, Рўзи Ёқубов яна унга илгари қўйилган айблар билан ҳибсга олинади ва Россиянинг узоқ ўлкаларига сургун қилинади. Фақат 1955 йилда СССР Олий суди ҳарбий коллегияси унинг ишини қайта кўриб, таркибида жиноят аломатлари бўлмаганлиги учун ҳаракатдан тўхтатади.

НАРИМОНОВ Юнус Мусаевич – (унинг ўзи Ҳожизода Юнус Мусаевич) – 1898 йилда Тошкент шаҳрида туғилган. Самарқандда жойлашган 19-Ўзбек тоғ-отлиқ двизияси сиёсий бўлимининг бошлиғи вазифасида хизмат қилган. 1937 йил 9 сентябрда аксилинқилобий фаолиятда айбланиб, Самарқандда ҳибсга олинган. Унга “аксилинқилобий-қўзғолончилар миллатчилик ташкилоти” раҳбари бўлган, деган айб қўйилган. 1938 йил 10 октябрда СССР Олий суди ҳарбий коллегияси томонидан ўлим жазосига ҳукм қилинган.

УМАРАЛИЕВ Акбарали – 1902 йилда Фарғона вилоятининг Боғдод туманида туғилган. 19-Ўзбек тоғ-отлиқ двизияси механизациялашган дивизиони сиёсий раҳбари-политрук вазифасида хизмат қилган. 1937 йил сентябрь ойида аксилинқилобий фаолиятда айбланиб, ҳибсга олинган. 1938 йил 10 октябрда СССР Олий суди ҳарбий коллегияси қарори билан олий жазо - отувга ҳукм қилинган.

ҲАМРОҚУЛОВ Бурхон – 1902 йилда Қўқон шаҳрида туғилган. Батальон комиссари ҳарбий унвонига эга бўлган. 1924 йилдан ҳарбий хизматда. 19-Ўзбек тоғ-отлиқ дивизияси партия комиссиясининг масъул котиби бўлиб ишлаган. 1937 йил 11 сентябрда аксилинқилобий фолиятда айбланиб, Самарқандда ҳибсга олинган. СССР Олий суди ҳарбий коллегиясининг 1938 йил 10 октябрдаги қарори билан ўлим жазосига ҳукм қилинган.

КАРИМОВ Ҳасан – 1903 йилда Наманган шаҳрида туғилган. Самарқандда жойлашган 19-Ўзбек тоғ-отлиқ дивизиясида сиёсий ходим вазифасида хизмат қилган. 1937 йил 19 апрелда аксилинқилобий фаолиятда айбланиб, ҳибсга олинган. 1939 йил охирида, 2 йил 8 ой қамоқда ётгандан сўнг унинг иши қайта кўрилиб, айби исботланмаганлиги туфайли қамоқдан озод қилинган.

ДАДАБОЕВ Убайдулла – 1914 йилда Фарғона туманининг Пашкар қишлоғида туғилган. 19-Ўзбек тоғ-отлиқ дивизиясида кичик командир вазифасида хизмат қилган. 1938 йил 28 январда “аксилинқилобий-террорчилар гуруҳи аъзоси бўлган” деган айб билан ҳибсга олинган. Бир ярим йил қамоқда ўтиргач, қайта текширув пайтида айбсизлиги исботланиб, ҳибсдан озод қилинган.

ТЎҒИЗБОЕВ Собир – 1914 йилда Қозоғистоннинг Қўнғирот туманида туғилган. 19-Ўзбек тоғ-отлиқ дивизиясида кичик командир вазифасида хизмат қилган. 1938 йил 15 апрелда “аксилинқилобий-террорчилар гуруҳи аъзоси бўлган”, деган айб билан ҳибсга олинган.

ТЕМИРОВ Охун – 1914 йилда Фарғона туманининг Қирғизшўро қишлоғида туғилган. 19-Ўзбек тоғ-отлиқ дивизиясида кичик командир вазифасида хизмат қилган. 1938 йил 15 апрелда “аксилинқилобий-террорчилар гуруҳи аъзоси бўлган”, деган айб билан НКВДнинг Самарқанд вилоят бошқармаси томонидан ҳибсга олинган.

ҒОФУРОВ Жаббор – 1916 йилда Наманган туманининг Чўст туманида туғилган. 19-Ўзбек тоғ-отлиқ дивизиясида оддий аскар бўлиб хизмат қилган. 1937 йил 7 декабрда “аксилинқилобий-террорчилар гуруҳи аъзоси бўлган”, деган айб билан ҳибсга олинган.

ҲОШИМОВ Мамадали – 1916 йилда Фарғона туманининг Ёрмазор қишлоғида туғилган. 19-Ўзбек тоғ-отлиқ дивизиясида оддий аскар бўлиб хизмат қилган. 1938 йил 5 январда “аксилинқилобий-террорчилар гуруҳи аъзоси бўлган”, деган айб билан НКВДнинг Самарқанд вилоят бошқармаси томонидан ҳибсга олинган. Икки йил қамоқда ётгандан кейин унинг иши қайта кўрилиб, ҳибсдан озод қилинади.

ОРТИҚОВ Холмат – 1914 йилда Фарғона туманининг Ёрмазор қишлоғида туғилган. 19-Ўзбек тоғ-отлиқ дивизиясида кичик командир бўлиб хизмат қилган. 1938 йил 5 январда “аксилинқилобий-террорчилар гуруҳи аъзоси бўлган”, деган айб билан НКВДнинг Самарқанд вилоят бошқармаси томонидан ҳибсга олинган. Икки йил қамоқда ётгандан кейин унинг иши қайта кўрилиб, ҳибсдан озод қилинади.

АБДУЛЛАЕВ Ҳасан – 1915 йилда Наманганда туғилган. 19-Ўзбек тоғ-отлиқ дивизиясида оддий аскар бўлиб хизмат қилган. 1938 йил 13 январда “аксилинқилобий-террорчилар гуруҳи аъзоси бўлган”, деган айб билан НКВДнинг Самарқанд вилоят бошқармаси томонидан ҳибсга олинган.

ЙЎЛДОШЕВ Шариф – 1914 йилда Қўқон шаҳрида туғилган. 19-Ўзбек тоғ-отлиқ дивизиясида оддий аскар бўлиб хизмат қилган. 1938 йил 13 январда аксилинқилобий фаолиятда айбланиб, НКВДнинг Самарқанд вилоят бошқармаси томонидан ҳибсга олинган.

НИЗОМОВ Аҳмаджон – 1915 йилда Наманган шаҳрида туғилган. 19-Ўзбек тоғ-отлиқ дивизиясида оддий аскар бўлиб хизмат қилган. 1938 йил 13 январда аксилинқилобий фаолиятда айбланиб, НКВДнинг Самарқанд вилоят бошқармаси томонидан ҳибсга олинган.

ТОЖИБОЕВ Ўлмас – 1914 йилда Андижон вилоятининг Избоскан туманида туғилган. 19-Ўзбек тоғ-отлиқ дивизиясида оддий аскар бўлиб хизмат қилган. 1938 йил 13 январда аксилинқилобий фаолиятда айбланиб, НКВДнинг Самарқанд вилоят бошқармаси томонидан ҳибсга олинган.

Музаффар Муқимов,

СамДУ тузилмасидаги Қатағон қурбонлари хотираси вилоят музейи директори.