Генерал Собир Раҳимов ролига нега Зикир Муҳаммаджонов танланган эди?

Машҳур ўзбек саркардаси генерал Собир Раҳимов ҳақида гап кетганида, кўпчилик юртдошларимизнинг кўз ўнгида устоз санъаткор, Ўзбекистон Қаҳрамони Зикир Муҳаммаджонов сиймоси гавдаланади.

Маҳоратли актёр Иккинчи жаҳон урушида жасорат кўрсатган қаҳрамон образини меъёрига етказиб ижро этган. У бу натижага эришиш учун ўзига хос тайёргарлик ва синовлардан ўтганлиги ҳам айтилади. Қуйида миллий театримизнинг улуғ дарғаларидан бири - Зикир Муҳаммаджоновнинг бу борадаги хотираларини эътиборингизга ҳавола қилишни жоиз деб топдик.

 Иккинчи жаҳон уруши йиллари театримиз жамоаси халқимизни ватанпарварлик руҳида тарбиялайдиган қатор асарларни саҳналаштирган. 1942 йилда Ҳамид Олимжоннинг “Муқанна”, 1944 йилда Мақсуд Шайхзоданинг “Жалолиддин Мангуберди” пьесаларини намойиш этганмиз.

Ўшанда драматург Комил Яшинни генерал Собир Раҳимовнинг жанговар ҳаёти ҳақида асар ёзиш қизиқтириб қолган эди. У ўз пьесасини театримиз жамоасига ўқиб берди. Асар бизга маъқул бўлди. 1949 йилда режиссёр Етим Бобожонов уни саҳналаштиришни мўлжаллади. Саҳна безаклари Ўзбекистон халқ рассоми Ҳамидулла Икромовники эди. Роллар тақсим қилинди. Асосий роль Шукур Бурҳоновга топширилди. Мен сиёсий бўлим бошлиғи, полковник Санюк ролини ижро этадиган бўлдим.

Асар 1950 йилда саҳнада қўйилганди. Кейинчалик кинорежиссёр Зоҳид Собитов Собир Раҳимов ҳақида фильм яратишга киришганди ва менга бош роль тақдим этилди. Мен генерал ҳаёти ҳақида кўп нарсаларни билсам ҳам уни яхши билганлар билан учрашиб, суҳбатлар қилдим. Янглишмасам, Собир Раҳимов билан 1944 йили учрашганмиз. Мен у кишига ўхшамаслигимни билар эдим. Яна ўзимга тасалли берар эдимки, театрда шу ролни ижро этган Шукур Бурҳонов ҳам ташқи қиёфада унга сира ўхшамас эди.

Собир Раҳимовни кўрган-билганларнинг суҳбатларидан менга энг кўп ёрдами теккани Тамарахоним ва Гавҳархоним билан бўлиб ўтган мулоқот  эди. Уларга кўра, генерал Раҳимов ниҳоятда вазмин одам бўлган. У оддий аскарларга доимо ғамхўр бўлган. Унда соддалик, самимийлик устун бўлган. Ўзбекистон тарихи музейидан генералнинг кийимидан бўлак ҳеч қандай архив ҳужжатлари топа олмаганман. 

Очиғи, мен унинг қариндошларидан ҳам генерал ҳақида дуруст маълумот ололмаганман. Аммо ролни қандай ижро қилиш ҳақида Шукур Бурҳоновдан оқ фотиҳа олгани борганимда, у киши: “Руҳингда иккинчи план сезилиб турсин”, деди. Мен ўзимча ролга отланар эканман, буни Ватанни ҳимоя қилиш дарди руҳимда билиниб турмоғи керак, деб тушундим. Икки устознинг икки сўзи доим қулоғимда жаранглайди. Бундан бирини юқорида зикр этган бўлсам, иккинчиси, Аброр Ҳидоятовнинг “киндикдан гапир”, жумласидир.

Биз 1967 йилнинг 25 июнида Тошкентдан Ригага учдик. Суратга олишимиз зарур бўлган Ригадан 100 километр масофадаги шаҳарча – Цесис деган жойга бордик. Мен генерал Собир Раҳимовнинг отга муносабатини кўрсатиш лавҳасига қизиқиб қолган эдим. Албатта, бу лавҳани Иккинчи жаҳон уруши жараёнида кўрсатиб бўлмас эди-ю, лекин генералнинг отлиқ армияда хизмат қилганлигини кўрсатиш жоиз эди. Собитов ҳам генералнинг от билан бўладиган саҳнасини кўрсатишни кўп ўйлаб кўрди. Ҳатто бунинг учун Тошкентдан от ҳам олиб борилган эди. Ҳаво юришиб кетиши билан мени бир хонадонга кўчиришди. Отни ҳам ўша ерга олиб боришди-да, от билан машқ қилишни, унга қараб туришни ўзимга топширишди. Мен, албатта, бундан ниҳоятда хурсанд бўлдим.

Ўша йиллари Цесисда ҳарбийлар кўп эди. Генерал формасида биринчи кун кўчага чиқар эканман, хаёлим қочганиданми ёки генерал формасидалигимни унутганимданми, рўпарамдан келаётган оддий аскарга “честь” бериб ўтибман. Модомики, генерал бўлганимдан кейин уставга риоя қилиб, мен эмас, у честь бериб ўтиши керак эди. Шундай кунларнинг бирида ҳақиқий генералга ҳам дуч келиб қолганман. Генерал бўлганда ҳам унвони меникидан юқори, яъни генерал-лейтенант эди. Нима бўлса, бўлар деб, унга рўбарў келганда честь бериб, саломлашиб ўтдим. Яхшиям тўхтатиб, ҳужжат сўраб қолмаганига шукур қилар эдим.

Вазият одамнинг руҳини ўзгартиради, деганлари рост экан. Саҳна санъатида ҳам шундай қоида бор. Мен ўзимни генерал деб ҳис қиладиган бўлиб қолган эдим. Собитовнинг энди суратга олишни бошласа бўлади, деб оператор Травицкийга шивирлаганини эшитиб, ич-ичимдан қувонгандим. Энг оғир оммавий саҳналарни суратга олиш мўлжалланди. Очиғини айтганда, бу фильмда енгил саҳналарнинг ўзи йўқ эди.

Бир кўринишда жанг майдонида ерлар портлаши, генерал эса ўз комиссари билан автомобилда шу ўт ичидан ўтиши керак. Бунда портловчи моддалар ишлатилади. Улар эса одамни жароҳатлаши мумкин. Шу боис портловчи моддалар кўмилган жойлар аниқланиб, машина ҳайдовчиларига уларни босиб ўтмаслик уқтирилди. Ҳар эҳтимолга қарши ҳайдовчининг ўзи у ердан машинада бир неча бор ўтди. Охирида режиссёр Зоҳид Собитовнинг ўзи ўша машинада ўтиб кўрди.

Бу фильмда суратга олиш лозим бўлган ҳамма лавҳалар бири-биридан қийин эди. Зеро, жангда ҳам ғалаба осонликча қўлга киритилмайди. Шуни ишонарли акс эттиришни эплай олмасанг, фильм олишга уринмай қўяқол, дер эди Собитов.

Кинофильмда дивизия қамалдалигида Раҳимовнинг Фрике билан учрашгани кўрсатилади. Шунда Фрике: “Биз Тошкентда бўламиз”, дейди. Менинг кўзларим чақнаб кетади. “Наҳотки халқим қулликка маҳкум”, деган хаёл миямга урилади. Ва бир оз ўзимни босиб олгач, “Жўжани кузда санайдилар!”, деб хитоб қиламан. Фильм тайёр бўлиб, халқимизга намойиш қилингач, мени кўчада учратганлар “Жўжани кузда санаймиз!”, деб қўйишарди. Шунда мен ич-ичимдан фильмда бутун халқимизнинг ватанпарварлик туйғуси акс этганини сезардим. Чиндан ҳам биз ўз қаҳрамонларимиз билан фахрлансак арзийди.

Зикир Муҳаммаджонов,

Ўзбекистон Қаҳрамони.