Ҳашар нима, у фақат бизга хосми?

Шу каби саволларимизга сунъий интеллектнинг жавоблари қизиқми? Унда қуйидагиларни ўқиб кўринг!

Ҳашар нима?

Ҳашар — бу ўзбек халқининг қадимий ва мустаҳкам ижтимоий анъаналаридан бири бўлиб, одамларнинг ўзаро ёрдам ва ҳамкорлигига асосланган. Унинг асосий хусусияти — ишларнинг ижроси учун одамларнинг ўз ихтиёри билан, бепул ва биргаликда қатнашишидир.

Ҳашар — бирор ишни амалга оширишда кўпчиликнинг ўз ихтиёри билан, бепул ва биргаликда иштирок этиши. Бу амалий ёрдам шакли, кўпинча қишлоқларда ва маҳаллаларда кенг тарқалган. Ҳашарнинг асосий мақсади — жамоат ишларини биргаликда бажариш, ўзаро ёрдам кўрсатиш ва ижтимоий бирдамликни мустаҳкамлашдир.

Ҳашар ўзбек халқининг қадимий урф-одатларидан бўлиб, у ўзининг ижтимоий аҳамияти билан ажралиб туради. Бу анъана ўзбеклар, шунингдек, бошқа туркий халқлар орасида ҳам кенг тарқалган. Ҳашарнинг асосий мақсади — жамоат ишларини биргаликда бажариш, ўзаро ёрдам кўрсатиш ва ижтимоий бирдамликни мустаҳкамлашдир.

Ҳозирги кунда ҳашар нафақат қишлоқларда, балки шаҳарларда ҳам кенг тарқалган. У миллий байрамлар, масалан, Наврўз, Рамазон ва Қурбон ҳайитлари, шунингдек, мустақиллик байрами каби тадбирлар арафасида ташкил этилади.

Ҳашарнинг ижтимоий аҳамияти жуда катта. У жамоатнинг бирдамлигини мустаҳкамлаш, ижтимоий ёрдам кўрсатиш ва умумий манфаатлар йўлида биргаликда ишлашга хизмат қилади. Ҳашар орқали одамлар ўзаро муносабатларини яхшилашади, ижтимоий масъулиятни ҳис қилишади ва жамоат ишларига фаол қатнашишади.

- Бошқа халқларда ҳам ҳашарга ўхшаш тадбирлар борми?

Бошқа халқларда ҳам ҳашарга ўхшаш ижтимоий ҳамкорлик ва ўзаро ёрдам тадбирлари мавжуд. Бу анъаналар кўпинча жамоат ҳаётини мустаҳкамлаш ва биргаликда муҳим ишлар бажаришга қаратилган.

Масалан, қирғиз халқида ҳашарга ўхшаш ғоя — «айымга». Бу ёрдамлашиш ва биргаликда ишлаш тушунчаси бўлиб, кўпинча қишлоқларда уй-жой қуриш, тала ёки боғларни парвариш қилишда ёрдам бериш шаклида намоён бўлади.

Тожиклар ва форсларда «Дустёр» ёки «Қўшма иш». Бунда одамлар биргаликда катта ишларни бажариш учун йиғилишади. Масалан, ерини суғориш, йиғим-терим ишлари ёки қурилиш каби вазифаларда ўзаро ёрдам кўрсатиш одатий ҳолат.

Русларда «Трудовая помощь» ва «Субботник». Советлар даврида ва ҳатто, ҳозирги рус жамиятида ҳам «трудовая помощь» (меҳнат ёрдами) ёки «субботник» (шанба кунлари ишлаш) каби оммавий ишлаш тадбирлари мавжуд. Бунда одамлар кўнгилли равишда мактаб, боғ, кўча ва бошқа жамоат объектларини тозалашади.

Африка халқларида — жамоатчилик ишлари. Кўплаб Африка халқларида жамоатчилик ишлари жуда муҳимдир. Мисол учун, уй қуриш, дала ишлари ёки байрам тайёргарликларида бутун қишлоқ биргаликда иштирок этади. Бу уларнинг жамоатчилик муносабатларини мустаҳкамлайди.

Дунёда кўплаб халқларда ўзгача номланиши ва деталлари турлича бўлса-да, ҳашарга ўхшаш ижтимоий ҳамкорлик, биргаликда ишлаш ва кўмаклашиш анъаналари кенг тарқалган. Улар жамоат руҳини мустаҳкамлайди, одамларни бир-бирига яқинлаштиради ва жамиятнинг умумий манфаати учун хизмат қилади.

         – Сўнгги йилларда «ҳашар» ва «мажбурий меҳнат» тушунчалари аралашиб кетди. Бунга сабаб нима?

Бу ҳақиқий кўнгилли ёрдам ва давлат томонидан тўғридан-тўғри топширилган (ёки босим орқали амалга оширилган) ишларнинг чегараси аниқ белгиланмагани сабабли юз берди.

Қуйида бу ҳолатнинг асосий сабаблари ва изоҳларини келтираман:

Кўнгиллилик ва мажбурийлик чегараси ноаниқ бўлиши

         Ҳақиқий ҳашар – бу “ихтиёрий ва кўнгилли” ёрдамдир.  Аммо айрим ҳолларда одамлардан (мактаб ўқитувчилари, талабалар, давлат хизматчилари, тиббиёт ходимлари ва ҳ.к.) расман кўрсатма ёки босим орқали жамоат ишларига чиқиш талаб қилинади. Бу ҳолатда иш зоҳирда «ҳашар» сифатида кўрсатилади, аммо амалда мажбурий меҳнат ҳисобланади.

Ижтимоий босим ва “ихтиёрий мажбурият”

Баъзи ташкилотлар ёки маҳаллий ҳокимиятлар томонидан «ихтиёрий» ҳашарларда иштирок этиш таклиф қилинса-да, рад этганларга нисбатан босим ёки танбеҳ берилиши мумкин. Бу ҳолат ҳуқуқий нуқтаи назардан мажбурий меҳнат деб баҳоланади, чунки инсонда танлаш эркинлиги йўқ.

Кўзбўямачилик ёки расмийлаштириш муаммолари

Расмий идоралар баъзида кенг кўламли ишлар (тозалаш, йўл қуриш, терим ишлари ва ҳ.к.)ни ҳашар деб эълон қилиб, оммавий сафарбарлик ташкил этади. Аммо бу ишларда иштирок этишни рад этган ходимлар жазога тортилиши ёки малакаси туширилиши мумкин. Бу ҳам мажбурий меҳнатнинг яширин шаклидир.

Инсон ҳуқуқлари ташкилотларининг эътирозлари

Халқаро меҳнат ташкилоти (ILO), Human Rights Watch ва бошқа ташкилотлар Ўзбекистондаги бундай ҳолатларга кўп марта эътибор қаратган. Улар таъкидлаганидек, ҳатто “ихтиёрий” дейилган ҳашар ҳам агар одамлар унда иштирок этишга мажбур қилинса, бу мажбурий меҳнат сифатида баҳоланади.

Сўнгги ислоҳотлар ва ҳашарга ёндашув

Сўнгги йилларда Ўзбекистон ҳукумати бу муаммога эътибор қаратди:

          - 2020-йилда мажбурий меҳнатга қарши қонунчилик кучайтирилди;

- Бош вазир қарорлари билан ҳашарларда қатнашиш фаолият соҳасидан келиб чиқиб чекланди;

- мактаб ўқитувчилари, тиббиётчилар, талабалар ва бошқа давлат хизматчиларини иш жойидан ташқари сафарбар қилиш тақиқланди.

Бу – замонавий технология фикрлари. Энди ўзингиз ўйлаб кўринг – ҳашар сизнингча, нима? Сиз ҳашарда қатнашяпсизми?