“Катта террор”да қатағон қилинган Самарқанд жадидларини биласизми?
Юртимизда собиқ Россия ва совет империяси даврида ватанимиз тарихида жуда катта сиёсий, иқтисодий, маънавий, мафкуравий фаолият кўрсатган жадидчилик ва унинг тарихимизда тутган ўрни ва ролига, тарихий аҳамиятига катта аҳамият берилмоқда.
Айниқса, Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек, “Биз жадидчилик ҳаракати, маърифатпарвар боболаримиз меросини чуқур ўрганишимиз керак. Бу маънавий ҳазинани қанчалик пухта ва кўп ўргансак, бугунги кунда ҳам бизни ташвишга солаётган саволларга тўғри жавоб топамиз”.
Президентнинг мазкур масалани кенг ва катта кўламда тадқиқ этиш, мустабид совет даврида қораланиб келган жадидчилик ҳақида бор ҳақиқатни рўёбга чиқариш, улар хотирасини абадийлаштиришга бағишланган қатор қарор ва чиқишлари асосида жуда катта кўламда илмий тадқиқотлар олиб борилмоқда. 1924 йил 1 январидан “Jadid” газетаси ташкил этилиб, шу кунга қадар унинг 65 сони ўқувчиларга етиб борди. Газетада Қатағон қурбонлари хотираси музейи Андижон филиали илмий ходимлари томонидан 600 га яқин жадидларнинг ҳаёти ва фаолиятига оид маълумотлар, улардан 17 нафарининг ҳаёти ва фаолияти, тақдири ҳақида илмий, ҳужжатли мақолалар эълон қилинди.
Таъкидлаш жоизки, жадидчилар етакчиларидан бир нечасининг ҳаёти ва босиб ўтган кураш йўли диссертациялар объекти бўлиб қолди. Бу ўринда Андижон давлат университети ҳузуридаги Ўзбекистон тарихи ихтисослиги бўйича кенгашида Нодирбек Комилов “Туркистон жадидларидан Обиджон Маҳмудовнинг ҳаёти, ижтимоий-сиёсий, маданий фаолияти (1871-1936 й.й.)”, Жасурбек Иминов “Бокудаги Шарқ халқлари қурултойида қатнашган туркистонлик жадидларнинг иштироки ва фаолияти”, Азизбек Маҳкамов “Жадид Абдураҳим Юсуфзоданинг ҳаёти ва фаолияти”, Бахтиёржон Алимов “Иномжон Хидиралиевнинг ҳаёти, ижтимоий-сиёсий, дипломатик фаолияти (1891-1928 йиллар)”, Дилшодбек Ҳомидов “Туркистон Мухторияти халқ маорифи вазири Носирхонтўра Камолхонтўраевнинг ҳаёти ва фаолияти” мавзуларида тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияларини ҳимоя қилдилар. Уларнинг жадидчилик ва унинг фаолияти, тақдирига бағишланган кўплаб илмий мақолалари юртимиз ва хорижда эълон қилинди. Ҳозирги кунда Андижон давлат университети бакалавр ва магистратура босқичи талабалари жадидчилик ҳаракати мавзусида битирув-малакавий иш ва магистрлик диссертациялари устида иш олиб бормоқдалар.
Қадимий ва ҳамиша навқирон Самарқанд бағрида ҳам кўплаб жадидлар авлодлари майдонга келиб, улар ватан озодлиги, мустақиллиги йўлида қахрамонона кураш жабҳаларида қурбон бўлганлар. Туркистон жадидларининг сарвари, отаси Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг жадидчилик билан боғлиқ бутун ҳаёт йўлини янгитдан ўрганиш, илмий истеъмолга киритилмай қолган хориж ва ватанимиздаги ҳужжат ва материалларини ўрганиб, уларни кенг халқимиз онггига етказишимиз лозим. Бу мўътабар, буюк зотнинг пойқадами Андижонга етгани ва бу ерда жадидчилик билан боғлиқ ғоялар тарқатгани андижонликларнинг хотирасидан чиққан эмас.
Қуйида 1937-1938 йиллардаги “Катта террор” сиёсати ва амалиётида қатағон қилинган самарқандликларни бирма-бир эсга олиб ўтишни лозим кўрдик.
1. Ҳамро Хўжаев – 1897 йили туғилган, Самарқанд шаҳридан, руҳоний, хизматчи оиласидан. ВКП(б) собиқ аъзоси, миллатчи сифатида партиядан чиқарилган, ҳибсга олингунга қадар аниқ машғулоти бўлмаган. Аксилинқилобчи, миллатчи «Миллий иттиҳод» ташкилотининг аъзоси, Афғонистон ва сиёсий ходимларни ўлдиришни ташкил этиш билан боғлиқ махсус махфий ижрочиси бўлганликда, миллатчи, аксилинқилобий ташкилотнинг йиғилишларида мунтазам қатнашганликда, Ўзбекистонни СССРдан ажратиб олиш масалаларини муҳокама қилишда фаол иштирок этганликда, зараркунандалик, бузғунчилик фаолияти олиб борганликда айбланган. «Учлик»нинг 1937 йил 14 октябрдаги баённомасидаги қарори билан Ҳамро Хўжаев ўлим жазосига ҳукм қилинган.
2. Баҳоуддин Маҳмудов – Бухоро сектори тақдим этган 2434-сонли иш бўйича отувга ҳукм қилинган. 1894 йили туғилган, Самарқанд шаҳридан, диний хизматчи, имом, миллатчи, «Миллий иттиҳод» ташкилотининг аъзоси, ҳибсга олингунга қадар адвокатлар коллегиясида ишлаган. «Миллий иттиҳод»нинг топшириғи билан фаол иш олиб бориб, партия ва ҳукумат тадбирларини дискредитация қилишга қаратилган тарғибот юритганликда айбланган. «Учлик»нинг 1937 йил 14 октябрдаги баённомасидаги қарори билан Баҳоуддин Маҳмудов ўлим жазосига ҳукм қилинган.
3. 5769-сонли иш бўйича Раҳматуллин Раҳматбоев Мулла Лутфи отувга ҳукм қилинган. У 1867 йили туғилган, Самарқанд шаҳридан, собиқ савдогар, қулоққа тортилган, 1927 йили аксилинқилобий фаолияти учун 5 йил қамоққа ҳукм этилган, 1932 йили махсус посёлкага сургун қилинган, сургун жойидан қочган, 1936 йили чайқовчилик қилгани учун жавобгарликка тортилган, ҳибсга олинган вақтда аниқ машғулоти бўлмаган. Аксилинқилобий «Миллий иттиҳод» ташкилотининг аъзоси сифатида аксилинқилобий-миллатчилик тарғиботи олиб борганликда, мағлубиятчилик кайфиятини билдирганликда айбланган.
4.1362-сонли иш бўйича Исматулла Раҳматуллаев 10 йил меҳнат тузатув лагерига ҳукм қилинган. У 1883 йили туғилган, Самарқанд шаҳридан, собиқ жадидлар мактаби эгаси, аксилинқилобий «Миллий иттиҳод» ташкилоти аъзоси, «Нашри маориф», «Анжумани маориф» аксилинқилобий ташкилотлари филиаллари аъзоси, ҳибсга олинган вақтда кутубхона мудири. Аҳоли орасида аксилинқилобий, миллатчилик тарғиботи олиб борганликда, хотин-қизлар озодлигига қарши фикр билдирганликда айбланган.
5. Мирза Пули Низомиддинов - 1884 йили туғилган, Самарқанд шаҳридан, савдогар, «Миллий иттиҳод» аксилинқилобий ташкилоти аъзоси, ҳибсга олинган вақтда ўзбек савдо базасида товаршунос. Аҳоли орасида аксилинқилобий тарғибот олиб борганликда, очарчилик тўғрисида мишмишлар тарқатганликда айбланган. 5775-сонли иш бўйича Мирза Пули Низомиддинов 10 йил меҳнат тузатув лагерига ҳукм қилинган, жазо муддати 1937 йил 14 сентябрдан ҳисобланган.
Рустамбек Шамсутдинов,
тарих фанлари доктори, профессор, Марказий Осиё фан, маданият ва санъат академияси академиги.
(Давоми бор).
