“Katta terror”da qatag‘on qilingan Samarqand jadidlarini bilasizmi?
Yurtimizda sobiq Rossiya va sovet imperiyasi davrida vatanimiz tarixida juda katta siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy, mafkuraviy faoliyat ko‘rsatgan jadidchilik va uning tariximizda tutgan o‘rni va roliga, tarixiy ahamiyatiga katta ahamiyat berilmoqda.
Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “Biz jadidchilik harakati, ma’rifatparvar bobolarimiz merosini chuqur o‘rganishimiz kerak. Bu ma’naviy hazinani qanchalik puxta va ko‘p o‘rgansak, bugungi kunda ham bizni tashvishga solayotgan savollarga to‘g‘ri javob topamiz”.
Prezidentning mazkur masalani keng va katta ko‘lamda tadqiq etish, mustabid sovet davrida qoralanib kelgan jadidchilik haqida bor haqiqatni ro‘yobga chiqarish, ular xotirasini abadiylashtirishga bag‘ishlangan qator qaror va chiqishlari asosida juda katta ko‘lamda ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. 1924 yil 1 yanvaridan “Jadid” gazetasi tashkil etilib, shu kunga qadar uning 65 soni o‘quvchilarga yetib bordi. Gazetada Qatag‘on qurbonlari xotirasi muzeyi Andijon filiali ilmiy xodimlari tomonidan 600 ga yaqin jadidlarning hayoti va faoliyatiga oid ma’lumotlar, ulardan 17 nafarining hayoti va faoliyati, taqdiri haqida ilmiy, hujjatli maqolalar e’lon qilindi.
Ta’kidlash joizki, jadidchilar yetakchilaridan bir nechasining hayoti va bosib o‘tgan kurash yo‘li dissertatsiyalar ob’yekti bo‘lib qoldi. Bu o‘rinda Andijon davlat universiteti huzuridagi O‘zbekiston tarixi ixtisosligi bo‘yicha kengashida Nodirbek Komilov “Turkiston jadidlaridan Obidjon Mahmudovning hayoti, ijtimoiy-siyosiy, madaniy faoliyati (1871-1936 y.y.)”, Jasurbek Iminov “Bokudagi Sharq xalqlari qurultoyida qatnashgan turkistonlik jadidlarning ishtiroki va faoliyati”, Azizbek Mahkamov “Jadid Abdurahim Yusufzodaning hayoti va faoliyati”, Baxtiyorjon Alimov “Inomjon Xidiraliyevning hayoti, ijtimoiy-siyosiy, diplomatik faoliyati (1891-1928 yillar)”, Dilshodbek Homidov “Turkiston Muxtoriyati xalq maorifi vaziri Nosirxonto‘ra Kamolxonto‘rayevning hayoti va faoliyati” mavzularida tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyalarini himoya qildilar. Ularning jadidchilik va uning faoliyati, taqdiriga bag‘ishlangan ko‘plab ilmiy maqolalari yurtimiz va xorijda e’lon qilindi. Hozirgi kunda Andijon davlat universiteti bakalavr va magistratura bosqichi talabalari jadidchilik harakati mavzusida bitiruv-malakaviy ish va magistrlik dissertatsiyalari ustida ish olib bormoqdalar.
Qadimiy va hamisha navqiron Samarqand bag‘rida ham ko‘plab jadidlar avlodlari maydonga kelib, ular vatan ozodligi, mustaqilligi yo‘lida qaxramonona kurash jabhalarida qurbon bo‘lganlar. Turkiston jadidlarining sarvari, otasi Mahmudxo‘ja Behbudiyning jadidchilik bilan bog‘liq butun hayot yo‘lini yangitdan o‘rganish, ilmiy iste’molga kiritilmay qolgan xorij va vatanimizdagi hujjat va materiallarini o‘rganib, ularni keng xalqimiz onggiga yetkazishimiz lozim. Bu mo‘’tabar, buyuk zotning poyqadami Andijonga yetgani va bu yerda jadidchilik bilan bog‘liq g‘oyalar tarqatgani andijonliklarning xotirasidan chiqqan emas.
Quyida 1937-1938 yillardagi “Katta terror” siyosati va amaliyotida qatag‘on qilingan samarqandliklarni birma-bir esga olib o‘tishni lozim ko‘rdik.
1. Hamro Xo‘jayev – 1897 yili tug‘ilgan, Samarqand shahridan, ruhoniy, xizmatchi oilasidan. VKP(b) sobiq a’zosi, millatchi sifatida partiyadan chiqarilgan, hibsga olingunga qadar aniq mashg‘uloti bo‘lmagan. Aksilinqilobchi, millatchi «Milliy ittihod» tashkilotining a’zosi, Afg‘oniston va siyosiy xodimlarni o‘ldirishni tashkil etish bilan bog‘liq maxsus maxfiy ijrochisi bo‘lganlikda, millatchi, aksilinqilobiy tashkilotning yig‘ilishlarida muntazam qatnashganlikda, O‘zbekistonni SSSRdan ajratib olish masalalarini muhokama qilishda faol ishtirok etganlikda, zararkunandalik, buzg‘unchilik faoliyati olib borganlikda ayblangan. «Uchlik»ning 1937 yil 14 oktyabrdagi bayonnomasidagi qarori bilan Hamro Xo‘jayev o‘lim jazosiga hukm qilingan.
2. Bahouddin Mahmudov – Buxoro sektori taqdim etgan 2434-sonli ish bo‘yicha otuvga hukm qilingan. 1894 yili tug‘ilgan, Samarqand shahridan, diniy xizmatchi, imom, millatchi, «Milliy ittihod» tashkilotining a’zosi, hibsga olingunga qadar advokatlar kollegiyasida ishlagan. «Milliy ittihod»ning topshirig‘i bilan faol ish olib borib, partiya va hukumat tadbirlarini diskreditatsiya qilishga qaratilgan targ‘ibot yuritganlikda ayblangan. «Uchlik»ning 1937 yil 14 oktyabrdagi bayonnomasidagi qarori bilan Bahouddin Mahmudov o‘lim jazosiga hukm qilingan.
3. 5769-sonli ish bo‘yicha Rahmatullin Rahmatboyev Mulla Lutfi otuvga hukm qilingan. U 1867 yili tug‘ilgan, Samarqand shahridan, sobiq savdogar, quloqqa tortilgan, 1927 yili aksilinqilobiy faoliyati uchun 5 yil qamoqqa hukm etilgan, 1932 yili maxsus posyolkaga surgun qilingan, surgun joyidan qochgan, 1936 yili chayqovchilik qilgani uchun javobgarlikka tortilgan, hibsga olingan vaqtda aniq mashg‘uloti bo‘lmagan. Aksilinqilobiy «Milliy ittihod» tashkilotining a’zosi sifatida aksilinqilobiy-millatchilik targ‘iboti olib borganlikda, mag‘lubiyatchilik kayfiyatini bildirganlikda ayblangan.
4.1362-sonli ish bo‘yicha Ismatulla Rahmatullayev 10 yil mehnat tuzatuv lageriga hukm qilingan. U 1883 yili tug‘ilgan, Samarqand shahridan, sobiq jadidlar maktabi egasi, aksilinqilobiy «Milliy ittihod» tashkiloti a’zosi, «Nashri maorif», «Anjumani maorif» aksilinqilobiy tashkilotlari filiallari a’zosi, hibsga olingan vaqtda kutubxona mudiri. Aholi orasida aksilinqilobiy, millatchilik targ‘iboti olib borganlikda, xotin-qizlar ozodligiga qarshi fikr bildirganlikda ayblangan.
5. Mirza Puli Nizomiddinov - 1884 yili tug‘ilgan, Samarqand shahridan, savdogar, «Milliy ittihod» aksilinqilobiy tashkiloti a’zosi, hibsga olingan vaqtda o‘zbek savdo bazasida tovarshunos. Aholi orasida aksilinqilobiy targ‘ibot olib borganlikda, ocharchilik to‘g‘risida mishmishlar tarqatganlikda ayblangan. 5775-sonli ish bo‘yicha Mirza Puli Nizomiddinov 10 yil mehnat tuzatuv lageriga hukm qilingan, jazo muddati 1937 yil 14 sentyabrdan hisoblangan.
Rustambek Shamsutdinov,
tarix fanlari doktori, professor, Markaziy Osiyo fan, madaniyat va san’at akademiyasi akademigi.
(Davomi bor).
