Генетик меросхўрлик. Бу ҳақда нималарни биласиз?
Оилангиз аъзоларидан бирининг бурни тугмачалими? Опангиз ёрқин қуёш нурида аксирадими? Авлодларингиз давомида қизил ёки сариқ сочли киши бўлмаган бўлса, чақалоғингиз қаердан сариқ, жингалак сочларни олди? Бу саволлар оддий бўлиб туюлиши мумкин, аммо жавоб топиш мураккаб. Нима учун?
Негаки, генетика фани ҳали жуда ёш. Сизда бўлган ҳар бир хусусият қаердан келиб чиққанлигини аниқлаш деярли мумкин эмас. Одамлар ўзининг кўп хусусиятларини фарзандларига мерос сифатида ўтади деб ўйлашади, лекин аслида бундай эмас. Турли хил генларнинг таъсири орқали уларнинг баъзиларигина ота ёки онадан мерос тариқасида ўтади.
Қандай қилиб хусусиятлар мерос бўла олади?
Ота-онадан хусусиятларни мерос қилиб олишнинг учта асосий тури мавжуд. Биринчиси, устун (доминант) ген орқали. Масалан, кўзлар рангини олайлик. Агар ота-онангиздан бирортаси қоракўз бўлса, сиз ҳам қоракўз бўласиз, чунки бу доминант хусусиятдир. Иккинчиси рецессив ген – бу хусусиятга эга бўлиш учун отада ҳам, онада ҳам ушбу ген бўлиши шарт. Масалан, сизнинг кўзларингиз кўкимтир бўлса, гарчи уларнинг кўз ранги бошқача бўлса ҳам, улар кўк кўзлар генини олган бўлишади. Ва ниҳоят, Х хромосомасига учрайдиган ва болага фақат онадан ўтадиган хусусиятлар мавжуд.
Вазн йўқотиш қобилияти
Танангизда икки хил ёғ мавжуд: “яхши” қорамтир ёғ - у сизнинг метаболизмингизни оширади, вазнни соғлом сақлашга ёрдам беради. “Ёмон” оқ ёғ - у жуда кўп бўлса, семириш ва касалликларга олиб келади. Тадқиқотларга кўра, ҳар бир инсон бу ёғларнинг ҳар бир турига эга, бу нисбат онангиздан, оқ ёғингиз эса отангиздан мерос бўлиб қолиши мумкин. Тадқиқотчилар таъкидлашича, аъзоларингиз атрофида тўпланадиган ёғ миқдори қисман отангиздан ўтган генлар билан аниқланиши мумкин. Вазнингиз ҳақида гап кетганда, генетика ҳал қилувчи омил эмас, бу ерда сизнинг яшаш тарзингиз муҳим роль ўйнайди.
Диққат тўплаш қобилияти
Тадқиқотга кўра, агар онангизда кайфият билан боғлиқ миядаги кимёвий серотонин моддаси даражаси паст бўлса, унда ёш ўтган сари диққат етишмаслиги синдроми ва гиперактивлик ривожланади. Серотонин ишлаб чиқаришга таъсир қилувчи генлар сизнинг диққат жамлаш қобилиятингизга ҳам таъсир қилади.
Кайфият
Оналар фарзанди кайфиятига кўп жиҳатдан таъсир қилиши мумкин. Ҳис-туйғуни бошқариб турувчи ва руҳий тушкунлик каби кайфият бузилишларида роль ўйнайдиган миядаги кортиколимбик тизим деб аталадиган тузилишнинг онадан ўғли ёки қизига юқиши эҳтимоли кўпроқ. Бу қизлар ўз кайфиятининг ҳеч бўлмаганда бир қисмини онасидан олади дегани.
Фарзандлар жинси
Шубҳасиз, сиздаги ва турмуш ўртоғингиздаги генлар фарзандларингизнинг жинсини белгилайди. Аммо отангиздан қайси бир жинс генлари мерос қилиб олиниши мумкинлигини биласизми? Бу шундай ишлайди: кўп акалари бўлган эркакдан ўғил туғилиши мумкин, опа-сингилли эркаклардан эса қиз.
Хотира
Альцгеймер касаллиги учун генетик хавф биринчи навбатда онангизга боғлиқ. Бу касаллик кейинчалик деменция (фикрлаш қобилиятининг бузилиши)нинг кенг тарқалишига сабабчи бўлади. Шу боис, мия соғлиғини ҳимоя қилиш чораларини кўришни бошлаш учун қайси омиллар хавфни оширишини билиш муҳим.
Сочлар
Ёш ўтган сари кўпгина эркакларнинг сочлари тўкилишини биламиз. Бунинг сабаби, тахмин қилинганидек, онадан мерос бўлиб ўтадиган хусусият. Бироқ, 55 мингдан ортиқ ўрганишлар бу уйдирма эканлигини исботлади. Тадқиқотчилар 287 та мустақил генетик сигналларни топишди, уларнинг кўпи ота томон билан боғлиқлиги, фақат 40 таси онадан, қолганлари эса иккала моделдан ҳам мерос бўлган ДНК бўйлаб тарқалиб келинаётганлиги аниқланди.
Хулоса қилиб баъзи хусусиятлар мерос бўлиб, бошқалари эса тарбия, ривожланиш, ташқи омилларнинг маълум бир одамга таъсири жараёнида ривожланиши ҳақида айтиш мумкин.
Баҳора Муҳаммадиева тайёрлади.
