Қоғоз устида қолган иморат армони
Ёхуд ўзбек жадид адабиётида Туркистон Мухторияти мавзуси хусусида мулоҳаза
Ўзбек адабиёти ва маданияти тарихида жадидчилик алоҳида ўрин тутади. Бу давр илм-маърифат, маориф, матбуот, театр ва адабиёт билан боғлиқ. Жадидчилик даврининг бутун ижтимоий-сиёсий моҳиятини намоён қиладиган, бу даврни ичдан ёритиб турган ва, айни дамда, ўзининг қисқа умри билан барча онгли зиёлилар қалбини бирдек ўртаб, ларзага солган улкан бир ҳодиса бор. Бу – Туркистон Мухторияти.
Бир қанча жадидшунослар – адабиётшунослар, тарихчилар айни масалага имконияти даражасида турли ракурсдан қараб ўрганишди. Хусусан, Бегали Қосимов, Наим Каримов, Бойбўта Дўстқораев, Сирожиддин Аҳмад, америкалик жидидшунос-тарихчи Адиб Холид асарларида адабий шахсиятлар билан бирга Туркистон мухториятига доир масалалар ҳам муҳокама қилинади. Тарихчи олим Саидакбар Аъзамхўжаев “Туркистон Мухторияти” номли махсус китоб ёзди.
Орзу, қувонч, армон
Туркистон мухторияти даври тарихнинг энг мураккаб, зиддиятли ва кун-бакун ўрганилиши лозим бўлган саҳифаларидир. Чунки чоризмдан қутулиш, Муваққат ҳукумат сиёсати, ёлғон ваъдалар билан большевикларнинг ҳукумат бошига келиши, бутун халқни – ишчи ва деҳқонларни ҳукмронлик курсиларига ўтқазиш билан қизиқтириш – бу каби ҳодисалар ўзаро аралашиб кетади. Бошқа томондан ҳали бу даврда, гарчанд Россияга қарам бўлсалар-да, Хива хонлиги билан Бухоро амирлиги қайсидир маънода мустақил сиёсат ҳам юритар эди. Туркистон Мухториятининг улар билан муносабати ҳам қизиқ. Мухториятнинг бир томони Қўқон, Тошкент ва Самарқандга дахлдор бўлиб, бу Мухториятнинг қамров ҳудуди анча кенг эди. Манбаларда аҳолисининг сони 10 млн деб кўрсатилади.
Туркистонда ҳудудлараро, қадимчи ва жадидлараро ички парокандалик ҳам йўқ эмас эди. Аммо Мухторият масаласида улар бир-бирларини якдил бўлишга чақиришди. Шу сабаб жуда кўп адабиётларда бирлашмоқ, бирдамлик фикри, миллий-маҳаллий кучларни жамлаш ғояси биринчи ўринга чиқади.
Туркистон Мухторияти ҳодисасининг бадиий адабиётида акс этишини шартли равишда қисқа уч давр кўламида кузатиш ўринли бўлса керак.
Биринчи даври: Туркистон мухториятигача бўлган ҳурлик орзулари даври; бу даврда ёзилган асарларда ижодкор зиёлиларнинг кўнгилларида яширин бўлган эркка ташналик таъриф-тавсифлари берилади. Уларда ёруғ истиқбол орзуси бор эди.
Бу ҳодисанинг айнан Туркистон мухторияти эълон қилингунга қадар бўлган бир муддат, яъни бир неча ўн йиллар давомида туркистонлик зиёлилар қалбида яширин ниш урган ҳурриятга ташна ички овоз 1917 йил бошларига келиб, ўз сасини чиқара бошлади. Хусусан, чор ҳукумати ағдарилиб, ўрнига Керинскийнинг Муваққат ҳукумати келган бир паллада ярим аср давомида эзилган, мазлум халқ ўзининг ҳурриятли кунлари келганига катта умид боғлади. Юрт қайғуси йўлида қатор анжуманлар, йиғинлар, маслаҳат кенгашлари, съездлар, қурултойлар ўтказишди. Турли ташкилотлар, шўролар, жамиятлар тузишди.
Иккинчи даври: 1917 йил 27 ноябрда Қўқонда Туркистон Мухторияти эълон қилинди. Шу сана билан Мухториятли кунлар бошланади. Етмиш икки кунлик оралиқда матбуотда қувончдан туғилган шеърлар, публицистик мақолалар, табриклар босилди. Бу бир нафаслик шодиёна кунлар эди.
Учинчи даври Туркистон Мухториятининг қонга ботирилишидан кейинги афсус-надоматларга тўла армонли давр бўлиб, орзумандлар қалбида афсус-надоматлари қолди.
Туркистон эрки, озодлиги, маданияти, маънавияти йўлида курашган ижод аҳлида бу мавзунинг адабий муҳокамаларида чегаралар ўзаро қоришиб-уйғунлашиб ҳам кетади.
Мухторият туфайли умидлар уйғонди, курашлар, ҳаракатлар, интилишлар самара берди, деган маънода қувонч туйғулари баён этилади, кўзларда қувонч кўзёшлари қалқийди.
Айни ижтимоий-сиёсий ҳодиса матбуотда турли йўсинда ёритилди, қутланди, қўлда ушлаб қолиш учун куч-қувват, бирлик, энг муҳими, миллий аскар зарурати айтилди; Мухториятни қадрлашга, ҳурриятни мулоҳаза қилишга, душманлар фитнасидан огоҳ туришга чорловлар бўлди.
Қоғоз устидаги иморат
Истиқлолчилик ҳаракатлари йўлида Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг хизматлари катта, албатта. “Ҳуррият” газетасида Беҳбудий “Туркистон мухторияти” номли махсус мақола ёзди (1917 йил, 19-22 декабрь). Унда Мухторият тарихини, бир неча марта “Шўрои Ислом” томонидан ўтказилган съездлар мақсадини тушунтирди. Сулҳ ва ихтилофларга тўхталди. Беҳбудий авом, ярим-ёрти русча ўқиган кимсалар ўз кучлари билан “мухториятға муқобил” турганини таъкидлади. Улар: “Мухторият бўлса, дунё ва сиёсатда бехабар муллаларға иши ўтуб, алар бизни тараққийдан манъ этарлар”, деб ўйлашади. Беҳбудий большевиклар ниятини, ерли халқдан моли-мулки ва ерини ўзларига олиш йўлидан бораётганини теран англади. Шунинг учун ҳам у “мухторият ер ва амлок ва дини мубин учундир” деган гапга қатъий урғу берди.
Мухторият хавф остида қолаётган бир маҳалда Беҳбудий “Қозоқ қариндошларимизға очиқ хат”ини (“Ҳуррият”, 1918 йил, 26 январь) ёзади: “Бовурлар! Билингки, ҳозирда Туркистондаги барча халқлар учун мухторият эълон қилинди ва сиз билингки, “Ҳақ олинур, берилмас!”. Яъни, “Мухторият”ни Туркистон болаларининг ўзи бирлашиб ғайрат ила олурлар, албатта, бошқалар тарафидан берилмас. Бошқаларнинг қўлидан келса, бермаслар. Биз бўшлик қилсак ва Туркистондаги халқлар бирлашиб, мухторият йўлиға саъй қилмасак, албатта, ҳозирги қоғоз устидаги мухториятимизни ҳам йўқ қилурлар, бул, албатта, шундайдур ва бул сўзға ҳеч ким ихтилоф қилолмайдур”; “Мундай фурсат ва замоннинг бизға қайтиб келиши маълум йўқ, қадрини билиб ишламоқ керакдур. Вақт ўтгандан сўнгра ўкинмоқ фойда этмас...”.
Ўкинчдан, афсус-надоматдан, сочни юлиб вой-войло қилгандан фойда бўлмайди. “Дам бу дамдир, ўзга дамни дам дема”. Фурсат муҳим, вақт ғанимат эди. Чунки Мухторият, мустақил бўлиш, ҳуррият ҳар қандай ҳодисадан улуғроқ неъмат эди. “Ёлғуз сиз ила биз эмас, бутун Русия мусулмонларининг бирлашмоқлари шаръан ва ақлан фарздур. “Вааътасимуу биҳаблиллаҳий жамиъан вала тафаррақу” (Қуръон Карим. 3:103. “Ва барчангиз Аллоҳнинг арқонига (Қуръонга) боғланингиз ва бўлинмангиз!”) Тангрининг сўзидур. Аммо Беҳбудийнинг хавотирга тушгани – охир-оқибат кучсизлик, парокандалик ўзининг манфур қиёфасини кўрсатди. 1918 йил февралида Мухторият қўлдан кетди. Ўзаро айрилиш, бирлашмаслик, Беҳбудий таъбирича, бунинг оддий номи - аҳмоқлик. Образли қилиб айтганда, “ўзларининг томирига ўзлари болта урмоқлик” эди. “Бирлашғон Туркистон халқининг бўлинишига ўзимиз сабаб бўлмасак эди. Барча ихтилофчилар ва бошқалар-да, албатта, зарар кўрарлар ва улар ила баробар татарлар-да, биз-да мундан зарар кўрурмиз ва ихтилофимизнинг жазосини тортармиз. У кунларимизда йиғлармиз, аммо фойда этмас”. Дарҳақиқат, шундай – жазосини тортишди, йиғлашди. Аммо фойдаси бўлмади. Ихтилоф ва тарқоқлик азоб-уқубатини Туркистон миллати яна етмиш уч йил тортди.
Қувонч билан кутиб олинган Туркистон Мухторияти 1917 йил ноябридан 1918 йил феврали оралиғи – уч ойга етиб-етмаган умр бўлди.
Лайлатул-қадр қадри
Абдурауф Фитрат ўз даврининг жуда кўп масалаларига муносабат билдирди. “Туристон Мухториятини сўнгсиз меҳр билан қарши олди” (Б.Қосимов таъбири). “Мухторият” номли мақола ёзди. “Туркистон мухторияти” – бу туркистонлилар учун жуда муқаддас ва энг суюкли сўз. “Туркистон туркининг қонини қайнатғучи, имонини юксалтгучи бир қувват бор эса, ёлғуз шу сўзда бордир: Туркистон мухторияти. Эллик йилдан бери эзилдик, таҳқир этилдик, қўлимиз боғланди, тилимиз кесилди, оғзимиз қопланди, еримиз босилди, молимиз таланди, шарафимиз юмурулди, номусимиз ғасб қилинди, ҳуқуқимизға тажовузлар бўлди, инсонлигимиз оёқлар остига олинди, тўзимли турдик, сабр этдик.
Кучга таянган ҳар буйруғга бўйинсундик, бутун борлиғимизни қўлдан бердик. Ёлғиз бир фикрни бермадик, яшрун турдик, эмгакларимизға ўраб сақладик: Туркистон мухторияти!
Маҳкама эшикларидан йиғлаб қайтғанда, ёруқсиз турмаларда ётғанда, йиртғучи жандармнинг тепгуси билан йиқилғанда, юртларимиз ёндурулғанда, диндошларимиз осилғанда онгимиз йўқолди, миямиз бузилди, кўзимиз ёғдусиз қолди, бирор нарсани кўролмадик. Шул чоғда, тушкун руҳимизни кўтармак учун шул қоп-қоронғу дунёнинг узоқ бир еринда ойдин бир юлдуз ялқиллаб турар эди. Бирор нарсага ўтмаган кўзимиз шуни кўрар эди. Ул нима эди? Туркистон мухторияти!”.
Фитрат қувониб ёзадики, Қўқон шаҳрида жамланган Туркистон қурултойи 1917 йил 27 ноябрида ярим кечаси “миллий лайлатул-қадримиз бўлған” Туркистон мухториятини эълон қилди.
Бу билан иш тугамайди. “Мухториятни олмоқ ва сақламоқ керакдир”. Ҳа, Мухторият олинди, уни энди қўлда сақламоқ лозим. Бунинг учун бутун миллат сафарбар бўлмоғи, бирлашмоғи, фидойилик кўрсатмоғи керак. Бунинг учун куч керак, пул керак: “Мухториятни сақламоқ учун куч лозим. Мухториятни бажармоқ учун ақча керақдир. Буларни миллат ҳозир қилсун”. Ҳуррият тиллодан, кумушда, марвариддан – дунёдаги ҳар қандай қимматбаҳо тошдан қиммат туради. У тошлар, ер бағридаги маъданлар конлардан топилади. Бироқ инсон эрки, ҳурлиги, Ватан ободлиги ва озодлиги ҳар доим ҳам топилмайди. Мухториятчи жадидлар бу ҳаёт ҳақиқатини жуда теран англашди. Билишди. Бир-бирларини бирликка чорлаб тинимисиз огоҳлантиришди.
“Ғофил қолманг...”
Маълумотларга кўра, Туркистон Мухторияти эълон қилинган маҳали Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий Қўқонда эмас эди. Ҳазрат Яссавий юртида Туркистонда туриб, Мухторият хабарини эшитган Ҳамза қувончини “Туркистон Мухториятина” шеърида изҳор қилади:
“Тўрт юз йиллик Романов битгач давлати,
Кўтарилди асорат, хўрлик зиллати,
Насиб ўлди миллата қайтиб шавкати,
Қутлуғ бўлсун Туркистон мухторияти!
Яшасун энди бирлашуб ислом миллати!
Бугун қайси бир кўнгул дилшод ўлмасун?!
Бугун қайси – мироншоҳлар обод ўлмасун?!
Ғофил қолманг бул фурсат барбод ўлмасун?!
Қутлуғ бўлсун Туркистон мухторияти!
Яшасун энди бирлашуб ислом миллати!
Қичқируб дер қурбонлар: “Улуғ Туркистон!
Унутмангиз, қонмангиз, боқинг кабристон!
Бирлашингиз араб турк... Қобил, Ҳиндистон!
Қутлуғ бўлсун Туркистон мухторияти!
Яшасун энди бирлашуб ислом миллати!”
Ҳамза шодиёна кунлар сурурини баланд бир паффосда баён қилиб, бирлашувга чорлар экан, “сунний, шиалик, нифоқ – иллати”ни орадан кўтариб, бир байроқ остида улкан ва қувватли бир давлат бунёдига даъват этади. Замон янгиланганидан умидланади, замонга урғу бериб ёзади:
“Келди муборак бизга янги бир замон,
Янги давр кечурмак энди филамон,
Ёд этмакка исмимиз тарихи жаҳон,
Қутлуғ бўлсун Туркистон мухторияти!
Яшасун энди бирлашуб ислом миллати!”.
Шоир Туркистон Мухториятининг қўлга киритилгани – бу осон бўлмаганини ич-ичидан ҳис қилди. Ҳ.Ҳ.Ниёзий давр ғурбатлари, ўзаро ихтилофлар, уламо билан тараққийчилар зиддиятга боришдаги кулгили ҳолатлари хусусида “Мухторият ёки Автономия” номли икки пардалик саҳна асари – драма ёзади. Мазмунан бу саҳна асарида ўзларини замона уламоси ўлароқ кўрсатгувчи бир гуруҳ кимсалар оддий ижтимоий-сиёсий вазиятларни тўғри баҳолай олмасгани, ўз нафслари йўлидаги ўйлари, ўзаро суҳбатлари кўрсатилади. Жуда муҳим фурсатда, миллат истиқболи ҳал бўладиган маҳали айрим уламонамо кимсаларга дунёни сув босса тўпиқларига чиқмаслиги Ҳамзага алам қилади. “Уламо”лар суҳбатидан “ҳафтаномия” билан “ҳафтамабел”ни фарқлай олмасликлари маълум бўлади.
“Х. Домла (оёғ устида туриб). У ҳафтаномияси ҳам бутун фалокат ахир, янги келган вақтда отлар ҳуркиб, ипин узуб, аробалар олиб қочиб, неча одамлари босиб ўлдирмайдими?
Ҳамма ҳайрон турар.
Т. Домла (кулиброқ).Йўқ, у ароба-ку, тақсир! Уни ҳафтамабел, дейди. Ҳафаномияси бошқа”.
Нутқи турли арабий, форсий сўзлар аралаш “уламо”нинг ҳоли жуда аянчли. Драматург уларнинг замонга бепарволикларини, тараққийдан ортда эканини, илм-фан янгиликларидан бехабарликларини, эл-юрт тақдири, Мухторият уларни мутлақо қизиқтирмасликларини шу юқоридаги “ҳафтаномия” ва “ҳафтамабел” деталлари орқали кулгили равишда кўрсатади. Кўкнори, нашахўр, нафс бандалари бўлган бу тоифанинг сиёсий кўрлиги, жаҳолати ва ибтидоий тушунчалари Мухториятнинг қўлдан кетиши сабабларидан бири ҳам эди. Ҳ.Ҳ.Ниёзий “Мухторият ёки Автономия” қисқа драмаси давр кишилар ҳолидан хабар беради; бундан жадидлар замони одамларининг барчаси бирдек газета ўқиган, фикри очиқ, фидойи бўлмаганини ҳам англаш қийин эмас. Зотан, манфаатпараст нафс бандалари ҳамма замонда ҳам бўлади.
Баҳодир КАРИМОВ,
филология фанлари доктори, профессор.
2023 йил
