Qog‘oz ustida qolgan imorat armoni
Yoxud o‘zbek jadid adabiyotida Turkiston Muxtoriyati mavzusi xususida mulohaza
O‘zbek adabiyoti va madaniyati tarixida jadidchilik alohida o‘rin tutadi. Bu davr ilm-ma’rifat, maorif, matbuot, teatr va adabiyot bilan bog‘liq. Jadidchilik davrining butun ijtimoiy-siyosiy mohiyatini namoyon qiladigan, bu davrni ichdan yoritib turgan va, ayni damda, o‘zining qisqa umri bilan barcha ongli ziyolilar qalbini birdek o‘rtab, larzaga solgan ulkan bir hodisa bor. Bu – Turkiston Muxtoriyati.
Bir qancha jadidshunoslar – adabiyotshunoslar, tarixchilar ayni masalaga imkoniyati darajasida turli rakursdan qarab o‘rganishdi. Xususan, Begali Qosimov, Naim Karimov, Boybo‘ta Do‘stqorayev, Sirojiddin Ahmad, amerikalik jididshunos-tarixchi Adib Xolid asarlarida adabiy shaxsiyatlar bilan birga Turkiston muxtoriyatiga doir masalalar ham muhokama qilinadi. Tarixchi olim Saidakbar A’zamxo‘jayev “Turkiston Muxtoriyati” nomli maxsus kitob yozdi.
Orzu, quvonch, armon
Turkiston muxtoriyati davri tarixning eng murakkab, ziddiyatli va kun-bakun o‘rganilishi lozim bo‘lgan sahifalaridir. Chunki chorizmdan qutulish, Muvaqqat hukumat siyosati, yolg‘on va’dalar bilan bolsheviklarning hukumat boshiga kelishi, butun xalqni – ishchi va dehqonlarni hukmronlik kursilariga o‘tqazish bilan qiziqtirish – bu kabi hodisalar o‘zaro aralashib ketadi. Boshqa tomondan hali bu davrda, garchand Rossiyaga qaram bo‘lsalar-da, Xiva xonligi bilan Buxoro amirligi qaysidir ma’noda mustaqil siyosat ham yuritar edi. Turkiston Muxtoriyatining ular bilan munosabati ham qiziq. Muxtoriyatning bir tomoni Qo‘qon, Toshkent va Samarqandga daxldor bo‘lib, bu Muxtoriyatning qamrov hududi ancha keng edi. Manbalarda aholisining soni 10 mln deb ko‘rsatiladi.
Turkistonda hududlararo, qadimchi va jadidlararo ichki parokandalik ham yo‘q emas edi. Ammo Muxtoriyat masalasida ular bir-birlarini yakdil bo‘lishga chaqirishdi. Shu sabab juda ko‘p adabiyotlarda birlashmoq, birdamlik fikri, milliy-mahalliy kuchlarni jamlash g‘oyasi birinchi o‘ringa chiqadi.
Turkiston Muxtoriyati hodisasining badiiy adabiyotida aks etishini shartli ravishda qisqa uch davr ko‘lamida kuzatish o‘rinli bo‘lsa kerak.
Birinchi davri: Turkiston muxtoriyatigacha bo‘lgan hurlik orzulari davri; bu davrda yozilgan asarlarda ijodkor ziyolilarning ko‘ngillarida yashirin bo‘lgan erkka tashnalik ta’rif-tavsiflari beriladi. Ularda yorug‘ istiqbol orzusi bor edi.
Bu hodisaning aynan Turkiston muxtoriyati e’lon qilingunga qadar bo‘lgan bir muddat, ya’ni bir necha o‘n yillar davomida turkistonlik ziyolilar qalbida yashirin nish urgan hurriyatga tashna ichki ovoz 1917 yil boshlariga kelib, o‘z sasini chiqara boshladi. Xususan, chor hukumati ag‘darilib, o‘rniga Kerinskiyning Muvaqqat hukumati kelgan bir pallada yarim asr davomida ezilgan, mazlum xalq o‘zining hurriyatli kunlari kelganiga katta umid bog‘ladi. Yurt qayg‘usi yo‘lida qator anjumanlar, yig‘inlar, maslahat kengashlari, s’yezdlar, qurultoylar o‘tkazishdi. Turli tashkilotlar, sho‘rolar, jamiyatlar tuzishdi.
Ikkinchi davri: 1917 yil 27 noyabrda Qo‘qonda Turkiston Muxtoriyati e’lon qilindi. Shu sana bilan Muxtoriyatli kunlar boshlanadi. Yetmish ikki kunlik oraliqda matbuotda quvonchdan tug‘ilgan she’rlar, publitsistik maqolalar, tabriklar bosildi. Bu bir nafaslik shodiyona kunlar edi.
Uchinchi davri Turkiston Muxtoriyatining qonga botirilishidan keyingi afsus-nadomatlarga to‘la armonli davr bo‘lib, orzumandlar qalbida afsus-nadomatlari qoldi.
Turkiston erki, ozodligi, madaniyati, ma’naviyati yo‘lida kurashgan ijod ahlida bu mavzuning adabiy muhokamalarida chegaralar o‘zaro qorishib-uyg‘unlashib ham ketadi.
Muxtoriyat tufayli umidlar uyg‘ondi, kurashlar, harakatlar, intilishlar samara berdi, degan ma’noda quvonch tuyg‘ulari bayon etiladi, ko‘zlarda quvonch ko‘zyoshlari qalqiydi.
Ayni ijtimoiy-siyosiy hodisa matbuotda turli yo‘sinda yoritildi, qutlandi, qo‘lda ushlab qolish uchun kuch-quvvat, birlik, eng muhimi, milliy askar zarurati aytildi; Muxtoriyatni qadrlashga, hurriyatni mulohaza qilishga, dushmanlar fitnasidan ogoh turishga chorlovlar bo‘ldi.
Qog‘oz ustidagi imorat
Istiqlolchilik harakatlari yo‘lida Mahmudxo‘ja Behbudiyning xizmatlari katta, albatta. “Hurriyat” gazetasida Behbudiy “Turkiston muxtoriyati” nomli maxsus maqola yozdi (1917 yil, 19-22 dekabr). Unda Muxtoriyat tarixini, bir necha marta “Sho‘roi Islom” tomonidan o‘tkazilgan s’yezdlar maqsadini tushuntirdi. Sulh va ixtiloflarga to‘xtaldi. Behbudiy avom, yarim-yorti ruscha o‘qigan kimsalar o‘z kuchlari bilan “muxtoriyatg‘a muqobil” turganini ta’kidladi. Ular: “Muxtoriyat bo‘lsa, dunyo va siyosatda bexabar mullalarg‘a ishi o‘tub, alar bizni taraqqiydan man’ etarlar”, deb o‘ylashadi. Behbudiy bolsheviklar niyatini, yerli xalqdan moli-mulki va yerini o‘zlariga olish yo‘lidan borayotganini teran angladi. Shuning uchun ham u “muxtoriyat yer va amlok va dini mubin uchundir” degan gapga qat’iy urg‘u berdi.
Muxtoriyat xavf ostida qolayotgan bir mahalda Behbudiy “Qozoq qarindoshlarimizg‘a ochiq xat”ini (“Hurriyat”, 1918 yil, 26 yanvar) yozadi: “Bovurlar! Bilingki, hozirda Turkistondagi barcha xalqlar uchun muxtoriyat e’lon qilindi va siz bilingki, “Haq olinur, berilmas!”. Ya’ni, “Muxtoriyat”ni Turkiston bolalarining o‘zi birlashib g‘ayrat ila olurlar, albatta, boshqalar tarafidan berilmas. Boshqalarning qo‘lidan kelsa, bermaslar. Biz bo‘shlik qilsak va Turkistondagi xalqlar birlashib, muxtoriyat yo‘lig‘a sa’y qilmasak, albatta, hozirgi qog‘oz ustidagi muxtoriyatimizni ham yo‘q qilurlar, bul, albatta, shundaydur va bul so‘zg‘a hech kim ixtilof qilolmaydur”; “Munday fursat va zamonning bizg‘a qaytib kelishi ma’lum yo‘q, qadrini bilib ishlamoq kerakdur. Vaqt o‘tgandan so‘ngra o‘kinmoq foyda etmas...”.
O‘kinchdan, afsus-nadomatdan, sochni yulib voy-voylo qilgandan foyda bo‘lmaydi. “Dam bu damdir, o‘zga damni dam dema”. Fursat muhim, vaqt g‘animat edi. Chunki Muxtoriyat, mustaqil bo‘lish, hurriyat har qanday hodisadan ulug‘roq ne’mat edi. “Yolg‘uz siz ila biz emas, butun Rusiya musulmonlarining birlashmoqlari shar’an va aqlan farzdur. “Vaa’tasimuu bihablillahiy jami’an vala tafarraqu” (Qur’on Karim. 3:103. “Va barchangiz Allohning arqoniga (Qur’onga) bog‘laningiz va bo‘linmangiz!”) Tangrining so‘zidur. Ammo Behbudiyning xavotirga tushgani – oxir-oqibat kuchsizlik, parokandalik o‘zining manfur qiyofasini ko‘rsatdi. 1918 yil fevralida Muxtoriyat qo‘ldan ketdi. O‘zaro ayrilish, birlashmaslik, Behbudiy ta’biricha, buning oddiy nomi - ahmoqlik. Obrazli qilib aytganda, “o‘zlarining tomiriga o‘zlari bolta urmoqlik” edi. “Birlashg‘on Turkiston xalqining bo‘linishiga o‘zimiz sabab bo‘lmasak edi. Barcha ixtilofchilar va boshqalar-da, albatta, zarar ko‘rarlar va ular ila barobar tatarlar-da, biz-da mundan zarar ko‘rurmiz va ixtilofimizning jazosini tortarmiz. U kunlarimizda yig‘larmiz, ammo foyda etmas”. Darhaqiqat, shunday – jazosini tortishdi, yig‘lashdi. Ammo foydasi bo‘lmadi. Ixtilof va tarqoqlik azob-uqubatini Turkiston millati yana yetmish uch yil tortdi.
Quvonch bilan kutib olingan Turkiston Muxtoriyati 1917 yil noyabridan 1918 yil fevrali oralig‘i – uch oyga yetib-yetmagan umr bo‘ldi.
Laylatul-qadr qadri
Abdurauf Fitrat o‘z davrining juda ko‘p masalalariga munosabat bildirdi. “Turiston Muxtoriyatini so‘ngsiz mehr bilan qarshi oldi” (B.Qosimov ta’biri). “Muxtoriyat” nomli maqola yozdi. “Turkiston muxtoriyati” – bu turkistonlilar uchun juda muqaddas va eng suyukli so‘z. “Turkiston turkining qonini qaynatg‘uchi, imonini yuksaltguchi bir quvvat bor esa, yolg‘uz shu so‘zda bordir: Turkiston muxtoriyati. Ellik yildan beri ezildik, tahqir etildik, qo‘limiz bog‘landi, tilimiz kesildi, og‘zimiz qoplandi, yerimiz bosildi, molimiz talandi, sharafimiz yumuruldi, nomusimiz g‘asb qilindi, huquqimizg‘a tajovuzlar bo‘ldi, insonligimiz oyoqlar ostiga olindi, to‘zimli turdik, sabr etdik.
Kuchga tayangan har buyrug‘ga bo‘yinsundik, butun borlig‘imizni qo‘ldan berdik. Yolg‘iz bir fikrni bermadik, yashrun turdik, emgaklarimizg‘a o‘rab saqladik: Turkiston muxtoriyati!
Mahkama eshiklaridan yig‘lab qaytg‘anda, yoruqsiz turmalarda yotg‘anda, yirtg‘uchi jandarmning tepgusi bilan yiqilg‘anda, yurtlarimiz yondurulg‘anda, dindoshlarimiz osilg‘anda ongimiz yo‘qoldi, miyamiz buzildi, ko‘zimiz yog‘dusiz qoldi, biror narsani ko‘rolmadik. Shul chog‘da, tushkun ruhimizni ko‘tarmak uchun shul qop-qorong‘u dunyoning uzoq bir yerinda oydin bir yulduz yalqillab turar edi. Biror narsaga o‘tmagan ko‘zimiz shuni ko‘rar edi. Ul nima edi? Turkiston muxtoriyati!”.
Fitrat quvonib yozadiki, Qo‘qon shahrida jamlangan Turkiston qurultoyi 1917 yil 27 noyabrida yarim kechasi “milliy laylatul-qadrimiz bo‘lg‘an” Turkiston muxtoriyatini e’lon qildi.
Bu bilan ish tugamaydi. “Muxtoriyatni olmoq va saqlamoq kerakdir”. Ha, Muxtoriyat olindi, uni endi qo‘lda saqlamoq lozim. Buning uchun butun millat safarbar bo‘lmog‘i, birlashmog‘i, fidoyilik ko‘rsatmog‘i kerak. Buning uchun kuch kerak, pul kerak: “Muxtoriyatni saqlamoq uchun kuch lozim. Muxtoriyatni bajarmoq uchun aqcha keraqdir. Bularni millat hozir qilsun”. Hurriyat tillodan, kumushda, marvariddan – dunyodagi har qanday qimmatbaho toshdan qimmat turadi. U toshlar, yer bag‘ridagi ma’danlar konlardan topiladi. Biroq inson erki, hurligi, Vatan obodligi va ozodligi har doim ham topilmaydi. Muxtoriyatchi jadidlar bu hayot haqiqatini juda teran anglashdi. Bilishdi. Bir-birlarini birlikka chorlab tinimisiz ogohlantirishdi.
“G‘ofil qolmang...”
Ma’lumotlarga ko‘ra, Turkiston Muxtoriyati e’lon qilingan mahali Hamza Hakimzoda Niyoziy Qo‘qonda emas edi. Hazrat Yassaviy yurtida Turkistonda turib, Muxtoriyat xabarini eshitgan Hamza quvonchini “Turkiston Muxtoriyatina” she’rida izhor qiladi:
“To‘rt yuz yillik Romanov bitgach davlati,
Ko‘tarildi asorat, xo‘rlik zillati,
Nasib o‘ldi millata qaytib shavkati,
Qutlug‘ bo‘lsun Turkiston muxtoriyati!
Yashasun endi birlashub islom millati!
Bugun qaysi bir ko‘ngul dilshod o‘lmasun?!
Bugun qaysi – mironshohlar obod o‘lmasun?!
G‘ofil qolmang bul fursat barbod o‘lmasun?!
Qutlug‘ bo‘lsun Turkiston muxtoriyati!
Yashasun endi birlashub islom millati!
Qichqirub der qurbonlar: “Ulug‘ Turkiston!
Unutmangiz, qonmangiz, boqing kabriston!
Birlashingiz arab turk... Qobil, Hindiston!
Qutlug‘ bo‘lsun Turkiston muxtoriyati!
Yashasun endi birlashub islom millati!”
Hamza shodiyona kunlar sururini baland bir paffosda bayon qilib, birlashuvga chorlar ekan, “sunniy, shialik, nifoq – illati”ni oradan ko‘tarib, bir bayroq ostida ulkan va quvvatli bir davlat bunyodiga da’vat etadi. Zamon yangilanganidan umidlanadi, zamonga urg‘u berib yozadi:
“Keldi muborak bizga yangi bir zamon,
Yangi davr kechurmak endi filamon,
Yod etmakka ismimiz tarixi jahon,
Qutlug‘ bo‘lsun Turkiston muxtoriyati!
Yashasun endi birlashub islom millati!”.
Shoir Turkiston Muxtoriyatining qo‘lga kiritilgani – bu oson bo‘lmaganini ich-ichidan his qildi. H.H.Niyoziy davr g‘urbatlari, o‘zaro ixtiloflar, ulamo bilan taraqqiychilar ziddiyatga borishdagi kulgili holatlari xususida “Muxtoriyat yoki Avtonomiya” nomli ikki pardalik sahna asari – drama yozadi. Mazmunan bu sahna asarida o‘zlarini zamona ulamosi o‘laroq ko‘rsatguvchi bir guruh kimsalar oddiy ijtimoiy-siyosiy vaziyatlarni to‘g‘ri baholay olmasgani, o‘z nafslari yo‘lidagi o‘ylari, o‘zaro suhbatlari ko‘rsatiladi. Juda muhim fursatda, millat istiqboli hal bo‘ladigan mahali ayrim ulamonamo kimsalarga dunyoni suv bossa to‘piqlariga chiqmasligi Hamzaga alam qiladi. “Ulamo”lar suhbatidan “haftanomiya” bilan “haftamabel”ni farqlay olmasliklari ma’lum bo‘ladi.
“X. Domla (oyog‘ ustida turib). U haftanomiyasi ham butun falokat axir, yangi kelgan vaqtda otlar hurkib, ipin uzub, arobalar olib qochib, necha odamlari bosib o‘ldirmaydimi?
Hamma hayron turar.
T. Domla (kulibroq).Yo‘q, u aroba-ku, taqsir! Uni haftamabel, deydi. Hafanomiyasi boshqa”.
Nutqi turli arabiy, forsiy so‘zlar aralash “ulamo”ning holi juda ayanchli. Dramaturg ularning zamonga beparvoliklarini, taraqqiydan ortda ekanini, ilm-fan yangiliklaridan bexabarliklarini, el-yurt taqdiri, Muxtoriyat ularni mutlaqo qiziqtirmasliklarini shu yuqoridagi “haftanomiya” va “haftamabel” detallari orqali kulgili ravishda ko‘rsatadi. Ko‘knori, nashaxo‘r, nafs bandalari bo‘lgan bu toifaning siyosiy ko‘rligi, jaholati va ibtidoiy tushunchalari Muxtoriyatning qo‘ldan ketishi sabablaridan biri ham edi. H.H.Niyoziy “Muxtoriyat yoki Avtonomiya” qisqa dramasi davr kishilar holidan xabar beradi; bundan jadidlar zamoni odamlarining barchasi birdek gazeta o‘qigan, fikri ochiq, fidoyi bo‘lmaganini ham anglash qiyin emas. Zotan, manfaatparast nafs bandalari hamma zamonda ham bo‘ladi.
Bahodir KARIMOV,
filologiya fanlari doktori, professor.
2023 yil
