Мусулмонлар дунёга берган ихтиролар

Цивилизациянинг афзалликларига дучкелганимизда, баъзида уларнинг келиб чиқишиқандай содир бўлган экан, деган ўйга ботамиз.Маълум бўлишича, биз ўрганиб қолган нарсаларнингкўпчилиги мусулмон оламида илдиз отган, шундан кейингина у ердан Европага муваффақиятли кўчибўтган.

Кофе (Қаҳва)

Бир ривоятга кўра, Эфиопия жанубидаги Каффақишлоғида қўйларини боқиб юрган Холид исмли араб қўйлари аллақандай резавор мевани истеъмол қилганида кучга тўлиб қолганини пайқаган. У бу меваларни йиғиб олиб, ўзининг биринчи қаҳвасини пиширди.

Эфиопиядан Яманга қилинган донлар экспорти ҳақидаги биринчи маълумотлар кофе экспорти билан боғлиқ. XV асрда у Макка ва Туркияга олиб келинган, у ердан 1645 йилда Венецияга етиб борган. Англияга янчилмаган кофе 1650 йилда туркиялик Паскуа Роси (Pasqua Rosee) томонидан олиб келинган ва айнан у Лондоннинг Ломбард кўчасида ўзининг биринчи қаҳвахонасини очган. “Қаҳва” сўзининг “йўл”и анча узун: арабча “qahwa”туркча “kahve”га айланди. Италияликлар уни “caffе” деб қабул қилишган, инглизлар “coffee”, руслар эса “кофе” сўзини ўйлаб топишган.

Камера 

Қадимги юнонлар кўзлар ёруғлик чиқаради ва одамлар шу туфайли кўра олади, деб ишонишган. Ёруғликнинг ҳақиқатда кўзларга кириб боришида X асрда яшаган мусулмон математиги, астроном ва физик Ибн ал-Ҳайтам (Ibn al-Haitham) англаб етган.

Ёруғлик тирқишлар орқали кириб боришини кузатар экан, у ёриқлар қанчалик кичик бўлса, тасвир шунчалик яхши кўриниб туришини пайқади ва биринчи обскуратив камерачасини (“qamara” арабчада “қоронғи ёки алоҳида хона” деган маънони англатади) ихтиро қилди. Шунингдек, ал-Ҳайтам биринчи бўлиб физикани фалсафий фан тоифасидан экспериментал фанга ўтказган деб ишонилади.

Шахмат

Шахматни қадимги ҳиндистонликлар ўйнаган, бироқ уларнинг ўйини биз билганимиздан сезиларли даражада фарқ қилар эди. Шахматнинг замонавий версияси қадимги Форслар томонидан ихтиро қилиниб, у ердан ғарбга томон, Европабўйлаб тарқалди: X асрда ўйин Испанияга Маврлартомонидан олиб кирилди.

Парашют

Америкалик ака-ука Райтлардан минг йил олдин, учар асбоб яратиш ғояси мусулмон шоири, астроном ва муҳандис Аббос ибн Фирнасга келган. 852 йилда у ёғоч тахталар ёпиштирилган эркин тебранадиган плаш кийган ҳолда масжид томидан сакради. Фирнас қушдек учиб, ерга қўнишга умид қилганди, аммо бундай қила олмади.

Плаш парашютга ўхшаш нарсага айланиб, тушишни секинлаштирди. Олим бироз қўрққанини ҳисобга олмасак, майда жароҳатлар билан қутулди. 70 ёшида асбобини такомиллаштирган Фирнас тоғдан сакраб, уринишини такрорлади. Ўшанда у10 дақиқа давомида ҳавода қолишга муваффақ бўлди, лекин қўнаётган пайтида қулаб тушиб ҳалокатга учради.

Совун ва шампунь

Кундалик тоза юриш Ислом дини талабларидан биридир. Эҳтимол, шунинг учун мусулмонлар совун рецептини яхшилаш билан банд бўлган. Маълумки, қадимги мисрликлар ва римликларнинг шунга ўхшаш воситалари бўлган, аммо ўсимлик мойларини натрий гидроксид ва ароматик бирикмалар билан аралаштириш ғоясини айнан араблар илгари сурган. Шампунь мусулмон киши Англиянинг Брайтон шаҳрида ҳаммом очганда (1759 йил) пайдо бўлган.

Замонавий кимё воситалари

Алкимёни кимёга айлантиришга муваффақ бўлган олим Жобир ибн Ҳайён (Jabir ibn Hayyan) IX асрда замонавий илм-фанда қўлланиб келинаётган дистиллаш, кристалланиш, эритиш, тозалаш, оксидланиш, буғланиш ва фильтрлаш каби жараёнлар ҳамда сульфат ва нитрат кислоталарни кашф этди. Ҳайён, шунингдек, алкоголли ичимликлар ва парфюмерия ишлаб чиқаришда ишлатиладиган хушбўй ҳидларни берадиган аппаратни ихтиро қилган.

Тирсакли вал

Турк Муҳандиси Ал-Жазорий (al-Jazari 1136-1206)энг муҳим механик ихтиролардан бири, ҳозир ҳам замонавий техниканинг асосий қисми бўлиб хизмат қиладиган қурилмани яратган, дастлаб у экин майдонларини суғоришда ишлатиларди. Муҳандиснинг китобидан маълум бўлишича, у клапанлар ва жўмракларни ихтиро қилган ёки такомиллаштирган, биринчи механик соатни ишлаб чиққан. Ал-Жазорийни робототехниканинг отаси деб ҳисоблаш мумкин. Кодли қулфлар ҳам унинг ихтиросидир.

Баҳора Муҳаммадиева тайёрлади.

(Давоми бор)