Буюк математик, астроном, Мирзо Улуғбек илмий меросини Ғарбга ёйган аллома
Али Қушчи - Мавлоно Алоуддин Али ибн Муҳаммад Қушчи Самарқандий 1403 йил 17 апрелда Самарқанд шаҳрида туғилган.
Мирзо Улуғбек Али Қушчини “фарзанди аржуманд” деб атаган. Али Қушчи нафақат темурийлар давлати, балки бутун дунё илм-фани ривожига катта ҳисса қўшган олимдир.
Тўлиқ исми Мавлоно Алоуддин Али ибн Муҳаммад Қушчи Самарқандий бўлиб, “Қушчи” унинг тахаллуси саналган. Улуғбек саройида қарчиғай боққанлиги учун унга “Қушчи” тахаллуси берилган.
Али Қушчи Улуғбек вафотидан кейин Самарқандда узоқ қолмаган. Кўп ўтмай ҳаж сафарига отланган. Айнан унинг Самарқандни тарк этиши бу ердаги аниқ фанларнинг ривожи сусайишига бир қадар таъсирини ўтказган.
Али Қушчининг ҳаж сафарини тўлиқ адо қилганлиги ҳақида маълумотлар бизгача етиб келмаган. У Самарқанд шаҳридан чиқиб Озарбайжонга боради. Уни кутиб олган оққўюнлилар ҳукмдори Узун Ҳасан Али Қушчидан шу ерда қолишини сўраган. Ўзига билдирилган муносабатдан кўнгли тўлган Али Қушчи Табризда маълум вақт яшаган. Ўз навбатида илм-маърифат билан биргаликда сиёсатни ҳам яхши билган олим Мирзо Улуғбек даврида элчи сифатида ўзини кўрсатган эди. Оққўюнлилар ҳукмдори Узун Ҳасан илтимоси билан Али Қушчи Усмонлилар давлатига элчи сифатида борган.
Султон Меҳмет уни ҳурмат билан кутиб олган. Истанбулда йиғилган олимлар Али Қушчи билан суҳбатлашишга шошилган. Бу ерда унга билдирилган муносабатдан жуда ҳам мамнун бўлган. Султон Меҳмет ундан шу ерда қолишини сўраган. Лекин сиёсат билан илмни аралаштирмаслик мақсадида олим ўзига билдирилган таклиф учун султонга миннатдорчилик билдириб, шундай жавоб берган: “Мен ҳозир элчи сифатида ҳузурингизга келдим. Вазифамни адо қилгач, таклифингизга ўз жавобимни бераман”.
Али Қушчининг берган жавоби Султон Меҳметни ҳайратга солган. Элчилик вазифасини адо қилиб, Табризга қайтиб келгандан кейин, у султон таклифини қабул қилган.
Йилдирим Боязид университети декани профессор Аҳмет Канкал ўз мақоласида Али Қушчи Истанбулга келиши билан мадрасаларда ўтилиши лозим бўлган фанлар бўйича ўқув дастурини Мулла Хусрев билан биргаликда тузганлигини ёзади. Султон Меҳмет дастлаб унга кунлик 100 танга, кейинчалик 200 танга миқдорида маош белгилаган. Али Қушчи Аё София мадрасасида астрономия ва математика фанларидан ёш олимларга сабоқ берган.
Али Қушчининг Истанбулдаги фаолияти ҳақида турк олимларидан бири А.Адивар шундай деган: “Усмонли туркларнинг математикаси ва астрономия нуқтаи назаридан ёрқин даври Султон Фотиҳ даврида Туркистондан Истанбулга келган Алоуддин Али бин Муҳаммад Қушчи билан бошланади”.
Али Қушчи Аё София масжиди гумбазида осмон жисмларини кузатган. У Истанбулда ўзининг машҳур икки асарини яратган. Бу асарлардан бири “Фотиҳий”, иккинчиси “Муҳаммадий” номлари билан аталган.
Али Қушчи сабоқларидан Европа давлатлари ичида биринчилардан бўлиб Германиядан келган ёшлар баҳраманд бўлган. Натижада ХV аср охиридаёқ Улуғбек ва унинг “Зиж”и ҳақидаги маълумотлар бутун Европа бўйлаб тарқала бошлаган.
ХV асрда бошланган буюк географик кашфиётларнинг самарали чиқишида ҳам Мирзо Улуғбек ва Али Қушчининг инкор қилиб бўлмас хизматлари бор. Чунки денгизчилар ўзлари учун нотаниш жойларда юлдузларга қараб йўл топишда, айниқса, Мирзо Улуғбекнинг “Зиж”и катта аҳамият касб этган.
