Мутолаа: Ҳамманинг ризқи йўлда

(Ҳикоя)

У пайтлари мен ҳали мактабга бормаган бола эдим. Аммо қишлоқдаги бир хонали бошланғич мактабда ҳар куни дарсга халақит бериб, эшик пойлаганларим, санашни ўрганиб олганим, кейин Эшмирза муаллимнинг берган китобларини олиб келиб, расмларини роса томоша қилганларим хотирамда.

Кейинги воқеалар ҳам кечагидай кўз ўнгимда намоён бўлади. Энди ўйласам, болаликда гувоҳи бўлган воқеа-ҳодисалар бир умрлик бўлиб, одамнинг онгига ўрнашиб қоларкан. Бугун денг, коммуникация асрида компьютерни билмай, шалпайиб юрганим-у, бирор-бир анжуман бўлса яна бошқаларга гап бермай, чуқур саволлар билан билағонлик қилганим ўзимни қийнайди-да. Ҳа энди, бу кўҳна дунёнинг бағри кенг экан... Бири кам деганлари чинда...

Қишлоқда энг чопағон бола мен, бирда Сафия момо улоғининг шохига пақир илиниб қолса, улоқни қувиб етиб, ечиб бергувчи, уйга меҳмон келса, эшагига то кетгунича қоровул, бирда қўшни қишлоққа бегона улоқларга аралашиб кетган улоқни топиб кўтариб келган синчи...Булоққа пилдираб бориб пақирга сув олиб келувчи...

Опаларим насиб этган жойларига палахмон тошидай учиб кетган. Катта акам узоқ Сирдарёда - чўлда яшайди, янги уйланган кичик оила эгаси, ҳали ўзи билан ўзи овора. Иккинчи акам Россиянинг қайси бир шаҳрида хизмат қилиб қайтган, ишсиз. Касби ҳам аниқ эмас. Унга ҳўв-в Қоратов этакларидан Бардош чўпоннинг қизини келин қилишган. Учинчи акам “ўзича городской” Тошкентда медицина институтида ўқийди. Қишлоққа келганида ўт ўриб, лой қилгач, ҳар куни атирини “пис-пис “ қилгани қилган, қишлоқ қизлари атир сепмасанг ҳам, ўзинг яхши бўлсанг қарайверади. Яна қариб, пенсияга чиққан шофёр отасидан ҳар икки-уч ойда келиб, пул олиб кетгани-чи? Кийинишлар “Советский Нортой”часига. Ҳа, баччағар, дейман ўзимча, энди, йигит бўлиб қолган бўлсанг, мардикорлик қил, унда-бунда ишла, уялмай отангдан пул сўраб, шаҳарга бориб ясан-тусан кийиниб, нуқул расмга тушганингча. Бир пайтлар довруғидан Оқтов ва Қоратов лол қолган Нажмиддин шофёр қариганда бола уйлантирсинми, уларни боқсинми, тўй қилсинми, студенти ўғлига жинси шим кийдирсинми?

Хуллас, энди Қоратовдан келинни туширишга тараддуд. Уйда отам эзилиб ўтирибди. Бир ҳафта ўн кунда, тўйни бошлаш керак. Отамнинг кўнглига қил сиғмайди. Дамланган чойни ичмадиям. Энам нон ёпиш тараддудида дераза олдидан ўтиб қолди. “Бир пайтлар менам кимсан палончи эдим. Энди қўлим калта бўлса, болта билан чопиб ташлайинми, қайси бирига бўлай, йиғламсираб бақирди отам, энамни эшитсин деб, уйланган эшакнинг (акамни айтяпти) қўлида касби йўқ. Бу ёшдаги болалар отасига қарашяпти, бир ишнинг этагини тутяпти. Мен бу ёшда Каттақўрғонда олти ойлик ўқишда ўқиб, техникани ёдлаб олдим. Шофёр бўлиб обрў орттирдим. Оила боқдим. Бунинг бари менга дардисар... Ҳее”. Отам чой тўла чойнакни деразадан отиб юборди. Чойнак чил-чил синди...

Дераза туйнугидан қараган энам:” Ҳа, энди бўлдида, боринг, шу икки сигирни сотиб келинг, мол одам бошига битадиган нарса, бир кунлик тўй ўтар кетарда, шунгаям ота гўри қозихона қилманг”, деди.

Оғир жараён менга ҳам таъсир қилган. Ўша пайтларда артистларсиз чилдирма чалинадиган тўйнинг ҳам ўзи бўлмаслигини энди сезгандай бўлдим. Қир этагидаги икки хонали шиферсиз уйимиздан чиқиб, чакалакзордаги булоқ томонга йўл олдим. Ҳорғин эдим. Оқтов этакларидан кўриниб турадиган кенгликда, узоқдан чизиққа ўхшаб кўринадиган йўлда машина гуриллади. У пайтлар ана шу юк машиналаридан бошқа техника қишлоқларга деярли келмас, борида тариллаган мотоцикл бўларди, йўғида – йўқ. Ўша даврнинг ўзига тўқ одамларида Штирлицнинг мошинасига ўхшаган “Москвич” бўларди, “тўпиллаб” юрадиган. Аламангиз турган, мен болакайга Қувондиқ шофёрнинг “ГАЗ-51” машинаси ўша пайтда Чингиз Айтматовнинг “Оқ кемаси”дай кўринган. Уйда эса бу аҳвол. Аслида Қувондиқ шофёр бегонамас. Аммамизнинг катта ўғли ва отамнинг шогирд жияни, тоғага эргашиб шофёрлик касбини танлаган. Олис Қизилқумдаги автобаза ҳайдовчиси.

Кўп ўтмай варанглаб юк машинаси уйимиз олдига келиб тўхтади. Ундан Қувондиқ шофёр салобат билан тушиб келди. Тоға-жиян узоқ гурунг қилишди. Мен машина кабинасига чиқиб “ ҳайдаб” ўтирдим. Энамнинг нони пишиб, оқ шўрвадан тотигач, жиян Қизилқум сафарига отланди. “Э, тоға сиқилманг, фарзандларнинг борига шукр, бир кунлик тўй нима, кўпайлашиб ўтказиб юборамиз, келин ҳам тушириб оласиз. Бизнинг болаларимиз ҳам сизнинг болаларингиздай ўқимишли бўлсин”, деди жўнай туриб. Ҳар ҳолда жиян, қуруқ келмаган экан, дастурхонга озроқ пул қўйди. “Тўй олдида турибсиз, биздан тўёна”, деди кетатуриб. Шофёрни кузатишда отам: “Борларингга шукр, жиян. Тўй куни кутаман. “Ўтамурод”да (Қизилқумдаги овул номи) Серик чўпонга, Сарибелда Олим Эгамқулга, Томдида Айдарбекка салом айт, омон бор, жиян”, деди бироз хўрсиниб.

Отам икковимиз жияннинг машинаси то Чуя қишлоғининг тубигача олис Нурота кенгликларига қадар, сингиб кетганигача қараб турдик. Кейин машина кўринмай кетди. Университетни битириб, журналист сифатида Қизилқум чўлларини кезиб юрганимда Ўтамурод деган овул борлигини, Томди бепоён кенглик эканлиги, донгдор савдогар Олим Эгамқул ва кўплаб чўпон–чўлиқлар отамнинг чўллардаги қалин биродарлари эканлигини эшитиб билдим.

Эртасига шанба куни, тушдан кейин, икки сигирни уйимиздан, Ноғора қишлоғидан Жўш бозорига ҳайдаб борадиган бўлдик. Энди ўйласам, эллик километрлик йўлга яёв юриш осонмас, аммо боланинг кучи оёғида бўлади, дегани рост экан. Отам эшакда, сигирларнинг бўйнидан ўтказилган ипни ушлаб олган, мен оёғимда акамнинг калиши (бироз каттароқ), қўлимда таёқ, орқадан сигирларни ҳайдаб боряпман. Кетишдан олдин энам бетимдан бир ўпдида, “Болам, отангнинг ёнидан кетма, биров сўраса, Нажмиддин шофёрнинг улиман, деб айт”, деб қолди. Кейин эрининг отини айтиб қўйгани айблигини эслаб, оғзини ёпди. Шу лаҳзалар барчаси эсимда қолган.

“Чарчаш қайда денг, қишлоқдан чиқмаган болага. Қир ошиб, адир оралаб машина юргач, йўлга айланган узун текисликка тушиб оламиз. Узоқдан Нурота Қўшработ йўлининг текис асфальтланган трассаси кўринади. Биз унга етмай кенг даштдан кетаверамиз. Бора-бора уйимиз кўринмай қолади. Ўзи тўртта уйдан иборат қишлоғимиз кўринмай қолгач, тоғ этагидаги қатор катта-катта қишлоқлару дарахтзорлар, узоқдан кўринаётган чўққилар, кенгликлару қирликлар, мен, ёш болага завқ беради. Олдинда отам эшакда йўл бошлайди, орқада, икки жонивор ҳам индамай кетиб боряпти. Эгаси ундаса мол бечора юриб кетаверар экан, эртага у бировники, бошқа хонадонда ризқ ейди...

Эртаклардагидай “йўл юрдик, йўл юрсак ҳам мўл юрдик”. Мен олисдаги тоғларга бир маҳтал бўлсам, катта асфальт йўлдан ўтиб турган турли машиналарга яна бир маҳлиё бўламан.

Йўлда Эски Боғожот қишлоғида қудуқ бўйида бироз дам олдик. Отам бугун бардам эди. Энди ўйласам, фақат дала-даштни кезиб уйда ўтирган шофёр одамга ҳам қийин экан. Ҳали кучи бор. Қолаверса, кеча жияни руҳан далда бериб кетди. Яна... йўлдамиз. Йўл ҳам одамнинг дардини оладими, дейманда.

Жўш қишлоғига шом қоронғусида кириб бордик. Э, тўртта уйдан нарини кўрмаган мен болага бу катта шаҳарнинг кўриниши эди. Уйлар тиқилинч, сонсиз ва саноқсиз. Чамаси, октябрь ойлари бўлса керак, кунлар қисқа давр эди. Отамнинг жўраси Босим шофёрнинг уйи қишлоқ бошида экан. Икки шофёр бир-бирини роса соғинган экан, қучоқлашиб кўришдилар. Уларнинг ҳовлиси тор экан (шаҳарчилик). Шундай бўлса-да, икки сигирга жой топилди, молхонага тиғиз қилиб боғлаб қўйдик. Суҳбат қизигандан қизиди. Улар ўтирган машина Конимехдан Шофирконнинг чўлига Чўриқ қишлоғига борди, Шофиркондан Вобкентга, Вобкентдан Ғиждувоннинг Кўкчасига юрди, Кўкчадан Конимехнинг Учтўбесига, Учтўбедан Томдининг Аяққудуғига, Аяққудуқдан Учқудуқнинг Мингбулоғига борди. Ҳар овулда уларни қозоқ ва қорақалпоқ биродарлари бешбармоқ ва гуртук билан сийлашди. Йўлда қорлар ёмғирлар ёғиб, довул бўлди. Чўпонлар ўтовида ухлашди. Қимрон, шубат, сўнг, бўза ичишди, дўмбира чалиниб, ўлан айтилди. Машина эрталабгача Қизилқум чўлини кезиб чиқди. Юрди юраверди, токи бу дунёда инсондан ортиқ бойлик йўқлигини йўллар жим айтиб бордилар, инсонийлик абадий ва ҳаёт бир зум тўхтамаслигини шамоллар увиллаб исботлаб турдилар...

Ҳа, орада отам шунча ишлаб йиғинмагани-ю, уйлантираётган ўғлининг касби йўқлигидан нолиди. Уйда неча жон, бир студент Тошкентда, пенсия ўлгур нимаям бўлишини-ю, ҳали ҳам иш топилса, ишлаб кетишидан ҳасрат тўкди. Босим шофёр ҳам бўш келмади. Ўнта бўлса ўрни бўлак, деб болани кўпайтираверибди. Икки қизни чиқаргани-ю, минг азоб билан ўқитган катта ўғли Тошкентдан биттасини топиб шунга уйланиш илинжида айтганини қилмаётганини, укаларига бош бўлсин деб қилган ҳаракатларини бир пулга чиқараётганини, бир пайтлар донгдор одам қўли калта, бугун куни ҳасратга қолганини гапирар эди.

Ҳасратлар энг юқори нуқтага чиққанида мен – Нажмиддин шофёрнинг тўққизинчи фарзанди, кенжаси - оғзим очилиб хуррак отаётган, икки куйиб кетган оталар, дала-даштни кезган кекса шофёрларнинг дардини йўл юриб ҳориган икки жониворлар эшитиб турган эди...

Эрталаб тонгда турдик. Мен, умримда биринчи маротаба бозор кўрган болага жараён жудаям қизиқ эди. Ҳамма тонг отар-отмас бозор томон шошади. У пайтлар саноқли енгил машиналар бор, аксарият, гуриллаган юк машиналари, трактор, мотоцикл, қолганлар отда, эшакда... пиёда бозорга отланади. Яна отам эшакда ипнинг учини ушлаб олган, мен юришга эринаётган (энди очиқиб ҳам қолишган) бири ориқ, бири сал тўқроқ қизғиш ва қора сигирларни ҳайдайман. Ниҳоят, отам эшакни ёғоч столбага боғлаб устидан хуржунни олди. Мен сигирларни арқонидан ушлаб турдим. Биз уларни ҳайдаб девор тубига келиб тўхтадик. Ўн чоғли одам турли ёшдаги бузоқли-бузоқсиз қорамолларни ушлашиб турибди. Кейин, сонимиз кўпайиб кетди.

Ниҳоят тонг отди...Молларни одамлар обдан текширишади, ёшини, неча марта туққани, касал ёки касалмаслиги, кейин нархи айтилади. Энди билсам, уларнинг кўпи даллол экан. Шунинг учун, уларнинг айтган энг арзон нархлари сотувчиларнинг энсасини қотирар, баъзида ғашини келтирар эди. Анави новчани бир даллол жуда арзон сўради, эгаси сўкиниб берди, “Э, йўқол, деди жаҳл билан. - Сенга сотмайман, оладиган одам ўзи келади. Сен нари тур”.

Бизнинг сигирга ҳам харидор арзон айтган шекилли, отам уларни маҳкам ушлаб олган. Тонг отгач, билдимки, отам бугун тажанг. Демак, кеча ухламаган, ёки савдога тоби йўқ, аранг турибди, мажбурий. Мол бозорда олдингда турган одамга бақириб гапирмасанг, эшитмас экан. Одам кўп. Ростдан ҳам, эрталаб мени биров туалетга кириб чиқ, демабди. Сийгим қистаяпти. Бу дардимни отам эшитди-ю: “Оббо, ҳўвв девордан ошда, орқасига ўтиб сийиб кел”, деди. Гарангсиб турган бола, девор тирқишига етиб тешикдан ўтдим. Энди эса... бошқа дунёга тушиб қолдим. Шунчалик одам кўпки, эҳҳе, менинг қишлоғим одамларидан ўн, юз баробар кўп...Болага шумлик ярашмас экан. Яшириниб кўрмоқчийдим, бўлмади. Деворга қараб...чоптирдим. Яшириб нима қиламан ахир. Аммо... ҳеч ким кулмади. Эҳ-ҳе, қаранг бировнинг олдида парварда, яна бири новвот сотаяпти, бировининг олдида маҳси калишлар янгисидан. Ўзим сезмай, бозор оралаб кетавердим. Ҳе-ҳе, манов бобой Чиллабой бобонинг ўзийкана, қаранг, манови уста Ҳайдар тоғанг, анови салобатли одам Товбой бово. Яна бир жойда турли ўйинчоқлар сотилаяпти, кичкина машиналар, яна бирда аёлларга атлас-у, яна бирда янги чопон. Турли қиёфалар, турли одамлар, турли овозлар.... Мен ростдан гангиб қолган эдим. Карахт ва ҳаяжон мени гангитиб қўйган эди. Айтмоқчи, отам қаерда қолди... отам, мол ушлаган отажоним. Чор атрофда бегона қиёфалар, мен қаердан бу ерга келиб қолдим. Ҳалиги девор тешиги қаерда? Қўрқиб ва гангиб қолдим. Одамлар шовқини тўхтамас эди. Саросима ва ваҳима аралаш уввос солиб йиғлай бошладим, йиғи кучайди. Мен... чиндан ҳам қўрқиб қолган эди. Аслида мени ҳеч ким ургани, қўрқитгани йўқ. Уввос солиб йиғлаганим одамлар эътиборини тортди шекилли, олдимга уч тўрт киши йиғилибди. Мен энди, ўпкам тўлиб ўтириб йиғлай бошладим. Бир пайт узун бўйли, бир истараси исссиқ одам қўлимдан тутгани эсимда.

- “Э, ўғил болаям йиғлайдими, отинг нима?”- деди, ҳалиги одам.

- Еркин. (Уйдагилар мени ёшлигимда шундай дейишган)

- “Бегона жойнинг боласида, ким билан келган бўлса бозорга?”-деди ҳалиги одам яна.

- “Отамман”, - дедим мен баттар ўпкам тўлиб.

Отангни оти ким?

- Нажмиддин шофёр!

- Э, Нажмиддин шофёр де, қаерда отанг?

- Сигир сотяпти.

Ўша одам мени қўлимдан тутиб, мол бозор томонга олиб кетди. Орқамдан хотин- халажлар кулиб қолишди.

Суюн буғолтир отам бир пайтлар ишлаган гараж бошлиғининг ўғли экан. Улар қучоқлашиб кўришишди. Жуда қадрдон экан. Мени чоптиришга чиқиб, адашиб кетганиму, отамнинг хавотир олгани, яна молни сўраган одамни гаплашдилар. Ҳайтовур, отамнинг Жўшда обрўйи бор экан, Суюн буғолтир, ўзи бош бўлиб оладиган одам айтганидан анча кўтариб сотиб берди. Хайрлашар чоғ, отам тўй ташвишида эканини айтди, Суюн буғолтирни таклиф қилди, кичкина ўғлини топиб бергани учун раҳмат айтаркан, бир кун келиб куни ана шу зумрашага қолишини ҳам уқтирди. (Аммо. Бу - бахт менга насиб қилмади).

Энди бозорга кўниккан эдим. Отам олдимда, хуржунга парварда-ю, қанд-қурс, Каттақўрғон новвоти, ҳатто бобойлар уйга йиғилганда нос тупирадиган дастчўйгача, майда-чуйда олдик. Отамнинг шофёр жўралари келганда, ичишганини кўрганман, оқ бутилкада бир дона ароқ олиб бозордан чиқдик . Унча кўп юрмадик, яна кечаги ҳовли. Эшик олдида ҳали кучи кетмаган қозоқ башара Босим шофёр кутиб турарди. Мен ҳолвага овунаман, кейин... таассуротларим кўз ўнгимдан кетмайди. Иккала шофёр қадрдонлар қайнатма шўрвадан ичиб, ҳар замонда пиёлани чўқиштириб, газак олишади. Мен бошқа дунёдаман. Кўрганларим рўёми, ҳали билолмай овораман. Бугун икки шофёр мамнун, бири дўсти излаб келганидан хурсанд бўлса, бири ишлаган даврларида яхши ном қолдиргани боис, Суюн буғолтирнинг ёрдамидан кўнгли чоқ, яна бир таскин шуки, қўрқиб турган тўй ташвиши ҳам ҳеч нарса эмас ...Одамни одам излайди, одамга одам паноҳ бўлади, одамга одам мададкор. Айтганингни қилмасаям, фарзанднинг бори яхши...Отасининг айтганига кўнмай севганига уйланмоқчи бўлаётган ўғил ҳам яхши. Одам бўлиб кетса бўлдида, Отасининг ёқасидан олмайди-ку, ахир? Қаерда бўлса омон бўлсин, топгани билан қўша қарисин...

Оқтовнинг бир чеккасида Нажмиддин шофёрнинг уйланган ўғли кетмон уриб лой қорияпти. Уйни тўйга тайёрлаш керак...

Катта шаҳарда Босим шофёрнинг ўғли севгилисини гул билан кутяпти. Ҳали қишлоғига шаҳардан бир келин олиб борсинки, ҳамма қишлоғимизга ўқитувчи келин келибди, деб ҳавас қилсин...

Ниҳоят, кун тушга яқинлагач, меҳмондорчилик тугаб, қайтадиган бўлдик. Икки дўст хурсанд хайрлашдилар. Мен эшакда отамнинг этагидан ушлаб мингашиб олганман. Бугун йўл азоби ҳеч билинмас, отам ҳам хурсанд, мен эса ҳали кўрган таассуротларим оғушида маст эдим. Ниҳоят, тоғ этакларидан қишлоғимиз кўрингач, отам гап отди:” Ухлаб қолма болам, уйга буриламиз. Йўлга қараб кетяпсанми, қара. Ҳали сен ҳам катта бўлгач, шу йўлдан шаҳарга ўқишга борасан, ҳамманинг ризқи йўлда болам.”

Мен оғзимда парварда, катта ҳаяжонлардан сармаст, кетиб борар эдим. Ҳов нарида узунқатор машиналар жанубдан шарққа, шарқдан жанубга томон тинимсиз ўтиб турар эди.

Ўлжабой ҚАРШИБОЙ.

Тошкент – Нурота – Тошкент.