Темурийлар даврининг буюк меъмори
Темурийлар даврининг Самарқанд ва Ҳиротдаги маҳобатли иншоотлари, осмонўпар миноралари ва ҳашаматли саройларига боқар эканмиз, уларнинг бунёдкорлари – ҳукмдорлар номини дарҳол эслаймиз. Амир Темур, Шоҳрух Мирзо, Улуғбек... Аммо бу ғояларни реалликка айлантирган, лой ва ғиштга “жон бағишлаган”, муҳандислик мўъжизаларини яратган даҳолар-чи?
Аксарият меъморларнинг исмлари тарихнинг қалин қатламлари остида қолиб кетган. Бироқ, бахтли тасодиф ва бир манба туфайли биз улардан бирининг – ўз даврининг ҳақиқий “юлдузи” бўлган шахснинг номини биламиз. “Мужмали Фасиҳий” асари бизга нафақат воқеалар солномасини, балки ана шундай унутилган даҳо – меъмор Қавомиддин Шерозийнинг шахсиятига оид ноёб маълумотларни ҳам тақдим этади.
Фасиҳ Хавофий ўз асарида Қавомиддин Шерозийнинг вафот этган санасини аниқ келтиради: 1439 йил 17 январь. Бу, бир қарашда, шунчаки қуруқ факт. Лекин аслида бу – бутун бир давр меъморчилиги тарихини ўрганиш учун калитдир. Тарихчи-санъатшунослар учун бу маълумот бебаҳо аҳамиятга эга, чунки у Шарқнинг энг гўзал иншоотларини ягона бир ижодкорнинг даҳоси билан боғлаш имконини беради. Фасиҳ Хавофийнинг ёзишича, айнан Қавомиддин Шерозий Самарқанддаги машҳур Боғи Дилкушо (1396 й.), Кешдаги (Шаҳрисабз) Тахти Қароча саройи (1397 й.) ва Самарқанддаги улуғвор жомеъ масжиди (1399 й.) каби ўнлаб қурилишларнинг лойиҳачиси ва раҳбари бўлган. Бу рўйхатнинг ўзиёқ унинг нақадар сермаҳсул ва улкан истеъдод эгаси бўлганидан далолат беради. У шунчаки меъмор эмас, балки бутун бошли салтанатнинг “бош муҳандиси” вазифасини бажарган.
Академик Дилором Юсупова “Мужмали Фасиҳий”га ёзган кириш сўзида таъкидлаганидек, Фасиҳ Хавофийнинг бу маълумотлари санъатшунос-тарихчилар учун катта аҳамиятга эга, чунки Шарқда сақланиб қолган гўзал иншоотлар қурилишида иштирок этган кўпчилик усталарнинг номлари шу пайтгача аниқланмаган эди. Қавомиддин Шерозийнинг ижоди темурийлар меъморчилигининг энг юксак чўққисидир. У биноларнинг шунчаки чиройли бўлишига эмас, балки уларнинг мустаҳкамлиги, иқлимга мослиги ва функционаллигига ҳам бирдек эътибор қаратган. Унинг лойиҳаларида муҳандислик ва санъат уйғунлашиб кетган. Боғи Дилкушодаги фавворалар тизимидан тортиб, жомеъ масжиди гумбазининг улканлигигача – ҳаммасида меъмор даҳосининг изи яққол сезилиб туради.
Энг ҳайратланарлиси шундаки, Қавомиддин Шерозий Амир Темурнинг буюк қурилиш лойиҳаларини амалга ошириш билан чекланиб қолмаган. У Шоҳруҳ Мирзо даврида ҳам фаолиятини давом эттириб, Ҳирот меъморчилик мактабининг шаклланишига улкан ҳисса қўшган. Машҳаддаги Гавҳаршодбегим масжиди ва мадрасаси унинг шоҳ асарларидан бири ҳисобланади. Бу эса унинг нафақат бир ҳукмдор, балки бутун бир сулоланинг бадиий ва меъморий қарашларини амалга оширган ижодкор бўлганини кўрсатади. Унинг номи тарих саҳифаларида бир неча бор тилга олингани, буюклиги замондошлари томонидан ҳам тан олинганининг исботидир. Фасиҳ Хавофийнинг кичик бир қайди туфайли биз бугун бутун бир меъморий услуб ортида турган инсонни, унинг бетакрор ижодий тақдирини била оламиз.
Шундай қилиб, тарих бизга шуни ўргатадики, буюк ишлар фақатгина сармоя ва ҳокимият билан битмайди. Уларнинг ортида доимо ақл-заковат, истеъдод ва фидойилик туради. Қавомиддин Шерозий каби даҳоларнинг номи тарихнинг яширин қатларида қолиб кетиши мумкин, аммо улар яратган асарлар асрлар оша уларнинг ўлмас истеъдоди ҳақида сўзлашда давом этади. Аждодларимиз қолдирган мерос – бу шунчаки бинолар эмас, балки авлодларга йўлланган, тошга муҳрланган бунёдкорлик ва яратувчанлик номаларидир.
Алишер Эгамбердиев тайёрлади.
