Temuriylar davrining buyuk me’mori
Temuriylar davrining Samarqand va Hirotdagi mahobatli inshootlari, osmono‘par minoralari va hashamatli saroylariga boqar ekanmiz, ularning bunyodkorlari – hukmdorlar nomini darhol eslaymiz. Amir Temur, Shohrux Mirzo, Ulug‘bek... Ammo bu g‘oyalarni reallikka aylantirgan, loy va g‘ishtga “jon bag‘ishlagan”, muhandislik mo‘’jizalarini yaratgan daholar-chi?
Aksariyat me’morlarning ismlari tarixning qalin qatlamlari ostida qolib ketgan. Biroq, baxtli tasodif va bir manba tufayli biz ulardan birining – o‘z davrining haqiqiy “yulduzi” bo‘lgan shaxsning nomini bilamiz. “Mujmali Fasihiy” asari bizga nafaqat voqealar solnomasini, balki ana shunday unutilgan daho – me’mor Qavomiddin Sheroziyning shaxsiyatiga oid noyob ma’lumotlarni ham taqdim etadi.
Fasih Xavofiy o‘z asarida Qavomiddin Sheroziyning vafot etgan sanasini aniq keltiradi: 1439 yil 17 yanvar. Bu, bir qarashda, shunchaki quruq fakt. Lekin aslida bu – butun bir davr me’morchiligi tarixini o‘rganish uchun kalitdir. Tarixchi-san’atshunoslar uchun bu ma’lumot bebaho ahamiyatga ega, chunki u Sharqning eng go‘zal inshootlarini yagona bir ijodkorning dahosi bilan bog‘lash imkonini beradi. Fasih Xavofiyning yozishicha, aynan Qavomiddin Sheroziy Samarqanddagi mashhur Bog‘i Dilkusho (1396 y.), Keshdagi (Shahrisabz) Taxti Qarocha saroyi (1397 y.) va Samarqanddagi ulug‘vor jome’ masjidi (1399 y.) kabi o‘nlab qurilishlarning loyihachisi va rahbari bo‘lgan. Bu ro‘yxatning o‘ziyoq uning naqadar sermahsul va ulkan iste’dod egasi bo‘lganidan dalolat beradi. U shunchaki me’mor emas, balki butun boshli saltanatning “bosh muhandisi” vazifasini bajargan.
Akademik Dilorom Yusupova “Mujmali Fasihiy”ga yozgan kirish so‘zida ta’kidlaganidek, Fasih Xavofiyning bu ma’lumotlari san’atshunos-tarixchilar uchun katta ahamiyatga ega, chunki Sharqda saqlanib qolgan go‘zal inshootlar qurilishida ishtirok etgan ko‘pchilik ustalarning nomlari shu paytgacha aniqlanmagan edi. Qavomiddin Sheroziyning ijodi temuriylar me’morchiligining eng yuksak cho‘qqisidir. U binolarning shunchaki chiroyli bo‘lishiga emas, balki ularning mustahkamligi, iqlimga mosligi va funksionalligiga ham birdek e’tibor qaratgan. Uning loyihalarida muhandislik va san’at uyg‘unlashib ketgan. Bog‘i Dilkushodagi favvoralar tizimidan tortib, jome’ masjidi gumbazining ulkanligigacha – hammasida me’mor dahosining izi yaqqol sezilib turadi.
Eng hayratlanarlisi shundaki, Qavomiddin Sheroziy Amir Temurning buyuk qurilish loyihalarini amalga oshirish bilan cheklanib qolmagan. U Shohruh Mirzo davrida ham faoliyatini davom ettirib, Hirot me’morchilik maktabining shakllanishiga ulkan hissa qo‘shgan. Mashhaddagi Gavharshodbegim masjidi va madrasasi uning shoh asarlaridan biri hisoblanadi. Bu esa uning nafaqat bir hukmdor, balki butun bir sulolaning badiiy va me’moriy qarashlarini amalga oshirgan ijodkor bo‘lganini ko‘rsatadi. Uning nomi tarix sahifalarida bir necha bor tilga olingani, buyukligi zamondoshlari tomonidan ham tan olinganining isbotidir. Fasih Xavofiyning kichik bir qaydi tufayli biz bugun butun bir me’moriy uslub ortida turgan insonni, uning betakror ijodiy taqdirini bila olamiz.
Shunday qilib, tarix bizga shuni o‘rgatadiki, buyuk ishlar faqatgina sarmoya va hokimiyat bilan bitmaydi. Ularning ortida doimo aql-zakovat, iste’dod va fidoyilik turadi. Qavomiddin Sheroziy kabi daholarning nomi tarixning yashirin qatlarida qolib ketishi mumkin, ammo ular yaratgan asarlar asrlar osha ularning o‘lmas iste’dodi haqida so‘zlashda davom etadi. Ajdodlarimiz qoldirgan meros – bu shunchaki binolar emas, balki avlodlarga yo‘llangan, toshga muhrlangan bunyodkorlik va yaratuvchanlik nomalaridir.
Alisher Egamberdiyev tayyorladi.
