G‘afur G‘ulom doston yozgan baxshi, kino san’ati muammolarini dadil ko‘tarib chiqqan kinoshunos ham edi

G‘afur G‘ulomning adabiy faoliyati 1923-yildan boshlanadi. She’rlari, doston, ocherklar, hajviy hikoya va qissalari gazeta-jurnallarda chop etiladi.

O‘z davrining dolzarb asari - yosh avlodni tarbiyalashdagi qudratli kuch haqida so‘zlovchi «Yo‘ldosh» dostoni bo‘lgan. Voqeaning qisqacha mazmuni shunday: fuqarolik urushida yaqinlari Yo‘ldoshdan ayriladi. Boshqa yetim bo‘lib qarovsiz qolgan bolalar kabi, bu bolakayga ham davlat g‘amxo‘rlik qiladi - ular uchun boshpana bo‘lgan internatlar va bolalar uylari yaratishadi. Bolalar uyi tarbiyalanuvchilari o‘z Vatani mustaqilligi himoyasi uchun doim tayyor turishadi. Dostonda katta mahorat va iliqlik ila Yo‘ldoshning otasi bilan uchrashuvi aks etilgan, o‘z qarziga vafoli insonlar siymosi chuqur va keng ochib berilgan.

Vatan himoyachisi mavzusi G‘ofur G‘ulomning 1941-1945-yillardagi keyingi ijodida yanada rivojlandi va chuqurlashdi. U odamlarni «bor sabri, bor iqtidori»ni fashistlar ustidan g‘alabaga qaratishga chorlaydi. «Ikki akt» dostonida u qishloqlarning qayta joylashuvini madh etarkan, o‘zbek dehqonchiligi va ularning kelajak orzularini ifodalaydi. Doston o‘zining chinakan hayot haqiqatiga sadoqati bilan kuchli. Bu yerda o‘zbek dehqonchiligining tarixiy ishonchli surati chizilgan. Ushbu mavzu «Qo‘qon» dostonida ham yangraydi. O‘z vaqtida u xalqda ommabop bo‘lgan va qishloq xo‘jaligini mustahkamlash kurashida targ‘ibot vazifasini bajargan.

G‘ofur G‘ulom qisqa, o‘tkir syujetli hikoyalar ustasi sifatida ham taniqli bo‘lib, hikoya uslubi o‘rnida u yozuvchining savol-javoblari bilan to‘ldirilgan jonli do‘stona bahs-munozara shaklida, mualliflik nutqi va kitobxonga erkin yuzlanish orqali foydalanadi. G‘ofur G‘ulom tomonidan o‘tgan asrning 30-yillarida yaratilgan ko‘plab nasriy asarlar yangi insoniy munosabatlarga bag‘ishlangan. U asarlarida yoritgan asosiy muammo va yechimlar - bu insonning axloqiy tarbiyasi, uning ma’naviy va madaniy rivoji sari kurashdir. Muallif o‘zining nasriy asarlarida yorqin ijobiy timsollar yaratadi. «Yodgor» qissasidagi katta qalb egasi bo‘lmish ijobiy qahramon Jo‘ra begonaning farzandini tarbiyalaydi. Aynan oddiy insonning begona bolaga bo‘lgan munosabati orqali muallif Jo‘raning yuqori axloqiy darajasini ko‘rsatib bergan.
G‘ofur G‘ulom ko‘plab asarlarini bolalarga bag‘ishlagan. «Shum bola» hikoyasi nisbatan omadli hisoblanadi. Qahramon o‘zining fojiali hayoti haqida o‘zi so‘zlaydi. Bola uyidan mahsulotlarni olib chiqib ketayotgan vaqtda onasi jazolaganligi tufayli, uyidan xolasinikiga qarab qochadi. Ammo bu yerda ham bolaning omadi kelmaydi: u tasodifan tog‘asining bedanasini o‘ldirib qo‘yib, bu uydan ham ketadi. Shunday qilib, u darbadarlikni boshlaydi. Yozuvchi o‘z e’tiborini shum bolaning xavotirlari va ichki kechinmalarini tasvirlashga qaratadi. Tashqi hodisalar, narsalar va kichik qahramonni o‘rab turgan barchasini tasvirlash inson tuyg‘ularini chuqur namoyon qilishda xizmat qiladi. Bunga barchasi bo‘ysunadi - voqea bayonotining nuqtai-nazari, manzara va asarning timsoliy negizi.

G‘afur G‘ulom XX asrning 20-yillarida o‘zbek davlat kino trestidagi kadrlar qo‘nimsizligi oqibatida yuzaga kelgan xo‘jasizlik, boshboshdoqlik, yulg‘ichlik kabi illatlarni «Chaynalaverib qirpit bo‘lgan to‘larsoq» (ya’ni, siyqalangan katta suyak) fel’yetonida keskin fosh etadi. Muallif «Baxt quyoshi», «Chodira», «Moxov qiz», «O‘zbekiston xotinlari», «Lotinlashtirish», «It olmas», «Machit gumbazlari ostida» kabi filmlarni tahlil etadi. Ularni san’atkorlik mahorati yetishmasligi, mahalliy xalq hayotidan bexabarlik va shoshma-shosharlik bilan suratga olingani, nafosatdan yiroqligi bois tanqid qiladi.

Muallif tili bilan aytganda, «san’at hemiri» ekanligi bois «baxtsiz», «bechora», «o‘tmas buyum»ga aylangan bu filmlar «Chalpakka o‘rab tashlaganda ham it olmas»dir. Zotan, ularda san’atkorlik, ijodiy fikr, real turmush o‘z ifodasini topmagan. Ular xalqimiz urf-odati, maishati bilan bog‘liq haqiqatdan mutlaqo yiroq tasavvurlar asosiga qurilgan. Bundan milliy g‘ururi o‘rtangan muallif: «… o‘zbekni olamga oshkor qilmoqchi ekan – olgan lentalarida haqiqatni, haqiqiy tipni bera olsin.

Haqiqiy o‘zbek maishati, urf-odatini barq urdirib ko‘rsatsin», degan keskin talablarni o‘rtaga tashlaydi. Shuning uchun ham G‘afur G‘ulom davlat kino tresti oldiga: “O‘zida bo‘lib ko‘zga ko‘rinib qolgan uddaburon yoshlarni tarbiya qilsin. Ish bersin, bori taqir-tuqur, besh-oltita yolg‘ondakam «mutaxassislarni yig‘ishtirsin», degan g‘oyatda keskin talablar qo‘yadi. Ayni paytda, muammoning yechimini yosh mahalliy kinomutaxassislarni tarbiyalashdagina ko‘rmaydi. U kinoshunoslar oldiga qo‘ygan ssenariylarning pishiq va mantiqiy asoslangan bo‘lishi zarurligi, yozuvchilarning mahalliy xalq hayotini teran bilishlari lozimligi, ishlab chiqarish sur’atlari orqasidan quvish emas, balki sifatga e’tibor berish kerakligi, rejissyorning vijdoni pok, e’tiqodi mustahkam bo‘lishi zarurligi haqidagi vazifalarni qo‘yadi.

Bizningcha, o‘tgan asrning 20-yillaridayoq adabiyot va san’at ahli, xususan, davlat kino tresti vakillari oldiga poetik mahoratni o‘stirish, millat sha’nini ulug‘lash, muammoga pok vijdon hamda mustahkam e’tiqod bilan yondashish, ijodiy fikrga keng yo‘l ochish, hayot haqiqatiga sadoqat, badiiy voqelikni mantiqiy asoslash, iste’dodli milliy kadrlarni tarbiyalashdek keskin talablarni qo‘ya olgan G‘afur G‘ulom shaxsi fenomenal hodisa. Binobarin, uning ijodiy merosi, jumladan, hajviyoti ham barhayot.

Nodirjon Sa’diyev,
Toshkent davlat yuridik universiteti 3-kurs talabasi.