Ядро уруши бўлиши мумкинми? Ким ядровий қуролга эга ва ундан фойдаланиши мумкин, кейин нима бўлади?

4 октябрь куни Россия Ташқи ишлар вазирлигининг Ядро қуролларини тарқатмаслик ва назорат қилиш департаменти директори Владимир Ермаков БМТ Бош Ассамблеяси биринчи қўмитасига қилган мурожаатида Москва ядровий бешлик раҳбарларининг ядро урушини бошлашга йўл қўйилмаслиги ҳақидаги баёнотига тўлиқ содиқлигини қайд этди. Бундан олдин АҚШ Давлат котиби Энтони Блинкен ядро уруши мавзусида гапириб, Оқ уй Россия ядро қуролидан фойдаланса, чоралар ишлаб чиқаётганини билдирди.

Шу билан бирга, дипломат Россиянинг бунга тайёргарлигини АҚШ кўрмаётганини таъкидлади. Шунга қарамай, дунёда кескинлик кучайиши ядро қуролидан фойдаланган ҳолда тўқнашув эҳтимоли ҳақида ўйлашга мажбур қилмоқда.

 Ядро қуроллари қандай вазиятда қўлланилади?

1945 йил июль ойида Қўшма Штатлар дунёда биринчи марта ядро қуролини синовдан ўтказди ва август ойида инсоният тарихида биринчи марта америкаликлар ушбу қуролдан Хиросима ва Нагасакига жанговар шароитда бомба ташлаган ҳолда фойдаланишди. Ушбу ҳужумлар ва кейинги илғор қуролларни синовдан ўтказиш ядро уруши қайтариб бўлмайдиган оқибатларга олиб келиши мумкинлигини кўрсатди. Шунинг учун "ядро клуби"га аъзо давлатлар ядро зарбалари мумкин бўлган ҳолатларни белгилашди.

 Россиянинг ядровий тўсиқни амалга ошириши мумкин бўлган сценарийлари Россия Федерациясининг ядровий тўсиқ соҳасидаги давлат сиёсати асосларида тасвирланган: «Россия Федерацияси ўзига ва (ёки) унинг иттифоқчиларига қарши ядровий ва оммавий қирғин қуролларининг бошқа турлари қўлланилишига жавобан, шунингдек оддий қуроллар билан давлатга таҳдид қилинган тақдирда ядровий қуролдан фойдаланиш ҳуқуқини ўзида сақлаб қолади».

Қўшма Штатларда эса ядровий қурол стратегияси ҳар саккиз йилда бир марта чиқариладиган "Ядро сиёсати шарҳи" томонидан белгиланади. 2018 йилги шарҳда таъкидланишича, Қўшма Штатлар фавқулодда ҳолатларда мамлакат, унинг ҳамкор ва иттифоқчилари ҳаётий манфаатларини ҳимоя қилиш учун ядро қуролидан фойдаланиш масаласини кўриб чиқади. Ҳужжатда, шунингдек, ядровий бўлмаган ҳужумга жавобан ядро қуролидан фойдаланиш имконияти ҳақида биринчи марта хабар берилди.

Ядро қуролини ҳуқуқий тартибга солиш

Ядро қуроли салоҳияти ва уларни етказиб бериш воситаларининг кучайиши ядро қуролини синаш ва тарқатишни тартибга солиш зарурлигини кўрсатади. 1963 йилда СССР,  АҚШ ва Буюк Британия атмосферада, космосда ва сув остида ядровий қуролни синовдан ўтказишни тақиқлаш тўғрисида 131 та давлат аъзо бўлган шартномани имзоладилар.

 1996 йилда Ядровий синовларни чеклаш тўғрисидаги шартнома Ядровий синовларни тақиқлаш тўғрисидаги шартномага мувофиқ шартсиз чегарагача кенгайтирилди. Шартнома иштирокчилари синов ва бошқа ядровий портлашларни амалга оширмаслик, шунингдек, иштирокчи давлатлар томонидан назорат қилинадиган жойларда бундай портлашлар олдини олишга ваъда беришди. Шартнома кучга кириши учун зарур бўлган 44 давлатдан 41 таси томонидан имзоланган ва бу давлатлардан фақат 36 таси шартномани ратификация қилган. Шартномани ратификация қилмаган давлатлар қаторида ядро қуролига эга АҚШ, Исроил ва Хитой ҳам бор.

Шунингдек, ядро қуролига эга мамлакатлар доирасининг кенгайишини тўхтатишга қаратилган халқаро акт мавжуд. 1970 йил март ойида кучга кирган Ядро қуролини тарқатмаслик тўғрисидаги шартнома деярли барча мустақил давлатлар томонидан имзоланган. Шартномага Исроил, Ҳиндистон, Покистон ва Жанубий Судан имзо чекмаган, кейинроқ эса КХДР ҳам шартномадан чиққан. Эрон ва АҚШ турли вақтларда келишув шартларини бузганликда гумон қилинган. 2021 йил октябрь ойида Қўшма Штатлар Шартнома бўйича ўз мажбуриятларини бузган ҳолда, Европанинг ноядровий давлатлари ҳудудида стратегик бўлмаган ядро қуролларини жойлаштираётгани маълум бўлган.

2021 йилда эса 50 та давлат томонидан ратификация қилинган ҳужжат кучга кирган бўлиб, шартноманинг биринчи моддасида:

“Ҳар бир иштирокчи давлат ҳеч қачон, ҳеч қандай шароитда ядро қуролини ёки бошқа ядровий портловчи қурилмаларни ишлаб чиқмаслик, синовдан ўтказиш, ишлаб чиқариш, турли йўл билан сотиб олиш, эгалик қилиш ёки тўплаш мажбуриятини олмайди” дейилган.

 Дунёда қанча ядровий қурол бор?

 2013 йилда Стокгольм Тинчлик Тадқиқот Институти (SIPRI) ҳисоботида қайд этилишича, ядро қуролига эга саккизта давлатда 4400 та оператив жойлаштирилган ядро қуроли ва ушбу давлатларнинг умумий арсеналида 17270 та ядро қуроли мавжуд. 2022 йилга келиб, арсеналлар камайди - йил бошига қадар дунёда 12 705 та жанговар каллак бўлиб, улардан 9 440 таси ҳарбий объектларда фойдаланиш мумкин.

 Тактик ядро қуроллари нима ва улардан фойдаланиш мумкинми?

 Стратегик ядровий қуроллардан фойдаланиш эҳтимоли тобора кўпроқ муҳокама қилинаётганига қарамай, бундай қадам потенциал можаронинг барча иштирокчилари учун қайтариб бўлмас оқибатларга олиб келиши мумкин. Шунинг учун ядро қуролидан оммавий фойдаланган уруш бўлиши даргумон. Аммо шунга қарамай, Ғарб тактик ядро қуролидан фойдаланиш эҳтимолини муҳокама қилмоқда. Марказий разведка бошқармасининг собиқ таҳлилчиси Роберт Бэранинг сўзларига кўра, стратегик ёки тактик ядровий қуроллардан фойдаланиш имконияти "кун сайин ортиб бормоқда".

 Шунингдек, Британия ҳам тактик ядро қуролидан фойдаланиш эҳтимоли ошаётгани ҳақида гапира бошлади.

Тобиас Эллвуд,
Британия парламенти Жамоатлар палатасининг Мудофаа қўмитаси раиси, консерватор:

«Бизнинг дунёмиз ўзгаради. Яқин ўн йил ичида биз тактик ядро қуролидан фойдаланилишига гувоҳ бўламиз, деб ўйлайман.

Тактик ядро қуроллари тўғридан-тўғри олд ва орқа томондан нишонларни йўқ қилишга мўлжалланган. Шунинг учун бу қурол тортил эквиваленти бир неча килотоннадан (Хиросима устида "Кичкинтой" ядровий бомба 13-18 килотонна бўлган) ошмаслиги мумкин. Тактик ядро қуроллари ракета, торпеда, артиллерия снарядлари, бомба ва бошқа ўқ-дорилар шаклида мавжуд бўлади. Шунингдек, муҳим объектларни аниқ йўқ қилиш учун мўлжалланган тезкор-тактик ядро қурол мавжуд. Масалан, “Искандер” оператив-тактик ракета тизими қуввати 50 килотоннагача бўлган ядровий каллакли ракетани олиб учиши мумкин.

Қўшма Штатларда энг кенг тарқалган тактик ядро қуролларидан бири бу B61 ҳаво бомбаси. Шунингдек, Қўшма Штатларда ядровий сув ости кемаларида жойлаштирилган баъзи Trident II баллистик ракеталари билан жиҳозланган паст рентабелликдаги жанговар каллак ишлаб чиқилган.

 СССР ва АҚШ тактик ядро қуроллари арсеналларини камайтиришга келишиб олишди, аммо томонлар фақат ташувчиларда тактик ядро қуроли бўлмаслиги тўғрисида "жентельменлик битимга" келишди, холос.

Г.Холдорова тайёрлади.