Yadro urushi bo‘lishi mumkinmi? Kim yadroviy qurolga ega va undan foydalanishi mumkin, keyin nima bo‘ladi?
4 oktyabr kuni Rossiya Tashqi ishlar vazirligining Yadro qurollarini tarqatmaslik va nazorat qilish departamenti direktori Vladimir Yermakov BMT Bosh Assambleyasi birinchi qo‘mitasiga qilgan murojaatida Moskva yadroviy beshlik rahbarlarining yadro urushini boshlashga yo‘l qo‘yilmasligi haqidagi bayonotiga to‘liq sodiqligini qayd etdi. Bundan oldin AQSh Davlat kotibi Entoni Blinken yadro urushi mavzusida gapirib, Oq uy Rossiya yadro qurolidan foydalansa, choralar ishlab chiqayotganini bildirdi.
Shu bilan birga, diplomat Rossiyaning bunga tayyorgarligini AQSh ko‘rmayotganini ta’kidladi. Shunga qaramay, dunyoda keskinlik kuchayishi yadro qurolidan foydalangan holda to‘qnashuv ehtimoli haqida o‘ylashga majbur qilmoqda.
Yadro qurollari qanday vaziyatda qo‘llaniladi?
1945 yil iyul oyida Qo‘shma Shtatlar dunyoda birinchi marta yadro qurolini sinovdan o‘tkazdi va avgust oyida insoniyat tarixida birinchi marta amerikaliklar ushbu quroldan Xirosima va Nagasakiga jangovar sharoitda bomba tashlagan holda foydalanishdi. Ushbu hujumlar va keyingi ilg‘or qurollarni sinovdan o‘tkazish yadro urushi qaytarib bo‘lmaydigan oqibatlarga olib kelishi mumkinligini ko‘rsatdi. Shuning uchun "yadro klubi"ga a’zo davlatlar yadro zarbalari mumkin bo‘lgan holatlarni belgilashdi.
Rossiyaning yadroviy to‘siqni amalga oshirishi mumkin bo‘lgan ssenariylari Rossiya Federatsiyasining yadroviy to‘siq sohasidagi davlat siyosati asoslarida tasvirlangan: «Rossiya Federatsiyasi o‘ziga va (yoki) uning ittifoqchilariga qarshi yadroviy va ommaviy qirg‘in qurollarining boshqa turlari qo‘llanilishiga javoban, shuningdek oddiy qurollar bilan davlatga tahdid qilingan taqdirda yadroviy quroldan foydalanish huquqini o‘zida saqlab qoladi».
Qo‘shma Shtatlarda esa yadroviy qurol strategiyasi har sakkiz yilda bir marta chiqariladigan "Yadro siyosati sharhi" tomonidan belgilanadi. 2018 yilgi sharhda ta’kidlanishicha, Qo‘shma Shtatlar favqulodda holatlarda mamlakat, uning hamkor va ittifoqchilari hayotiy manfaatlarini himoya qilish uchun yadro qurolidan foydalanish masalasini ko‘rib chiqadi. Hujjatda, shuningdek, yadroviy bo‘lmagan hujumga javoban yadro qurolidan foydalanish imkoniyati haqida birinchi marta xabar berildi.
Yadro qurolini huquqiy tartibga solish
Yadro quroli salohiyati va ularni yetkazib berish vositalarining kuchayishi yadro qurolini sinash va tarqatishni tartibga solish zarurligini ko‘rsatadi. 1963 yilda SSSR, AQSh va Buyuk Britaniya atmosferada, kosmosda va suv ostida yadroviy qurolni sinovdan o‘tkazishni taqiqlash to‘g‘risida 131 ta davlat a’zo bo‘lgan shartnomani imzoladilar.
1996 yilda Yadroviy sinovlarni cheklash to‘g‘risidagi shartnoma Yadroviy sinovlarni taqiqlash to‘g‘risidagi shartnomaga muvofiq shartsiz chegaragacha kengaytirildi. Shartnoma ishtirokchilari sinov va boshqa yadroviy portlashlarni amalga oshirmaslik, shuningdek, ishtirokchi davlatlar tomonidan nazorat qilinadigan joylarda bunday portlashlar oldini olishga va’da berishdi. Shartnoma kuchga kirishi uchun zarur bo‘lgan 44 davlatdan 41 tasi tomonidan imzolangan va bu davlatlardan faqat 36 tasi shartnomani ratifikatsiya qilgan. Shartnomani ratifikatsiya qilmagan davlatlar qatorida yadro quroliga ega AQSh, Isroil va Xitoy ham bor.
Shuningdek, yadro quroliga ega mamlakatlar doirasining kengayishini to‘xtatishga qaratilgan xalqaro akt mavjud. 1970 yil mart oyida kuchga kirgan Yadro qurolini tarqatmaslik to‘g‘risidagi shartnoma deyarli barcha mustaqil davlatlar tomonidan imzolangan. Shartnomaga Isroil, Hindiston, Pokiston va Janubiy Sudan imzo chekmagan, keyinroq esa KXDR ham shartnomadan chiqqan. Eron va AQSh turli vaqtlarda kelishuv shartlarini buzganlikda gumon qilingan. 2021 yil oktyabr oyida Qo‘shma Shtatlar Shartnoma bo‘yicha o‘z majburiyatlarini buzgan holda, Yevropaning noyadroviy davlatlari hududida strategik bo‘lmagan yadro qurollarini joylashtirayotgani ma’lum bo‘lgan.
2021 yilda esa 50 ta davlat tomonidan ratifikatsiya qilingan hujjat kuchga kirgan bo‘lib, shartnomaning birinchi moddasida:
“Har bir ishtirokchi davlat hech qachon, hech qanday sharoitda yadro qurolini yoki boshqa yadroviy portlovchi qurilmalarni ishlab chiqmaslik, sinovdan o‘tkazish, ishlab chiqarish, turli yo‘l bilan sotib olish, egalik qilish yoki to‘plash majburiyatini olmaydi” deyilgan.
Dunyoda qancha yadroviy qurol bor?
2013 yilda Stokgolm Tinchlik Tadqiqot Instituti (SIPRI) hisobotida qayd etilishicha, yadro quroliga ega sakkizta davlatda 4400 ta operativ joylashtirilgan yadro quroli va ushbu davlatlarning umumiy arsenalida 17270 ta yadro quroli mavjud. 2022 yilga kelib, arsenallar kamaydi - yil boshiga qadar dunyoda 12 705 ta jangovar kallak bo‘lib, ulardan 9 440 tasi harbiy ob’yektlarda foydalanish mumkin.
Taktik yadro qurollari nima va ulardan foydalanish mumkinmi?
Strategik yadroviy qurollardan foydalanish ehtimoli tobora ko‘proq muhokama qilinayotganiga qaramay, bunday qadam potensial mojaroning barcha ishtirokchilari uchun qaytarib bo‘lmas oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun yadro qurolidan ommaviy foydalangan urush bo‘lishi dargumon. Ammo shunga qaramay, G‘arb taktik yadro qurolidan foydalanish ehtimolini muhokama qilmoqda. Markaziy razvedka boshqarmasining sobiq tahlilchisi Robert Beraning so‘zlariga ko‘ra, strategik yoki taktik yadroviy qurollardan foydalanish imkoniyati "kun sayin ortib bormoqda".
Shuningdek, Britaniya ham taktik yadro qurolidan foydalanish ehtimoli oshayotgani haqida gapira boshladi.
Tobias Ellvud,
Britaniya parlamenti Jamoatlar palatasining Mudofaa qo‘mitasi raisi, konservator:
«Bizning dunyomiz o‘zgaradi. Yaqin o‘n yil ichida biz taktik yadro qurolidan foydalanilishiga guvoh bo‘lamiz, deb o‘ylayman.
Taktik yadro qurollari to‘g‘ridan-to‘g‘ri old va orqa tomondan nishonlarni yo‘q qilishga mo‘ljallangan. Shuning uchun bu qurol tortil ekvivalenti bir necha kilotonnadan (Xirosima ustida "Kichkintoy" yadroviy bomba 13-18 kilotonna bo‘lgan) oshmasligi mumkin. Taktik yadro qurollari raketa, torpeda, artilleriya snaryadlari, bomba va boshqa o‘q-dorilar shaklida mavjud bo‘ladi. Shuningdek, muhim ob’yektlarni aniq yo‘q qilish uchun mo‘ljallangan tezkor-taktik yadro qurol mavjud. Masalan, “Iskander” operativ-taktik raketa tizimi quvvati 50 kilotonnagacha bo‘lgan yadroviy kallakli raketani olib uchishi mumkin.
Qo‘shma Shtatlarda eng keng tarqalgan taktik yadro qurollaridan biri bu B61 havo bombasi. Shuningdek, Qo‘shma Shtatlarda yadroviy suv osti kemalarida joylashtirilgan ba’zi Trident II ballistik raketalari bilan jihozlangan past rentabellikdagi jangovar kallak ishlab chiqilgan.
SSSR va AQSh taktik yadro qurollari arsenallarini kamaytirishga kelishib olishdi, ammo tomonlar faqat tashuvchilarda taktik yadro quroli bo‘lmasligi to‘g‘risida "jentelmenlik bitimga" kelishdi, xolos.
G.Xoldorova tayyorladi.
