Cифат ёндашуви афзалликлари. У нималарда акс этади?
Фалсафа қонунларидан бири миқдорий ўзгаришларнинг сифат ўзгаришларига ўтишини англатади. Унинг моҳиятини соддароқ қилиб қуйидагича изоҳлаш мумкин: моддийлик нуқтаи назаридан ҳар қандай фаолиятни амалга оширишни кўп сонли бирликлар бошлайди, кейинчалик улар таркибидан энг самарали фаолият кўрсатаётганлари табиий ҳолда танлаб олинади.
Хўш, ижтимоий-иқтисодий фаолиятда ушбу қонуннинг тамойиллари қандай аҳамиятга эга?
Шу пайтгача Ўзбекистонда иқтисодий ўсиш ва аҳоли бандлигини таъминлаш мақсадида иложи борича кўпроқ янги корхоналар очишга устунлик берилди. Аммо статистик маълумотларнинг таҳлили кўрсатишича, янгидан фаолият бошлаган ҳар 100 тадбиркорлик субъектининг 70-80 таси бозор талабларига мослаша олмасдан, ўз фаолиятини тўхтатишга мажбур бўлмоқда. Бунга сабаб бўладиган омиллар турлича, аммо асосийлари озиқ-овқат маҳсулотларининг нархлари ошиб бориши ва қолган товарларга бўлган талаб қисқаришидан келиб чиқади. Қайси корхона энг замонавий технология ва бошқарув усулини, юқори малакали кадрларни жалб этиб, харидоргир маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ташкил эта олса, ўша корхона ўз фаолиятини давом эттира олади, бошқача йўл тутганлари эса рақобатга дош бера олмайди.
Бу жараённи макроиқтисодий самарадорлик нуқтаи назаридан ёритишга ҳаракат қилиб кўрайлик.
Табиийки, фаолиятни янгидан бошлаётган корхоналар чекланган иқтисодий ресурсларни ўз томонига ағдаришга киришади. Бу эса оёққа туриб олган корхоналар фаолиятига салбий таъсир кўрсатади. Оқибатда ресурслар парчаланиб, энергия ва хомашё таъминотидаги муаммолар кучайиб бораверади, корхонада маҳсулот бирлигига қилинадиган харажатлар кўпаяди, иш ҳақи қисқаради, малакали ходимлар ишхоналарни тарк эта бошлайди, маҳсулот сифати пасаяди, мавжуд ишлаб чиқариш потенциалидан фойдаланиш ва рентабеллик даражаси камайиб бораверади.
Ана энди ҳолат ўзгаради: мураккаблашган шароитдан чиқиш мақсади, жалб этилган кредитларни ўз вақтида қайтариш мажбурияти оёққа туриб олган корхоналарни ҳам, янги корхоналарни ҳам ноқонуний ишлашга ундайди. Бу эса ўз-ўзидан хуфёна иқтисодиёт кўламини кенгайтириш учун яшил чироқ вазифасини бажаради. Бунга янги корхоналарни рўйхатга олиш пайтида таъсисчининг маълумоти, тадбиркорлик соҳасидаги кўникмаларига тегишли аниқ мезонлар ва талаблар йўқлиги қўшимча салбий таъсир кўрсатади.
Шулардан келиб чиқиб кимдир янги таъсис этилаётган корхоналар сони қанча кўп бўлса, аҳоли бандлиги муаммоси шунча самарали ҳал этилади, деб ҳисобласа қаттиқ янглишади. Бунинг исботи сифатида инвестицион оқимлар кўламининг кенгайишига қарамасдан, ЯИМнинг ўсиш суръатлари ва янги иш жойлари ташкил этишда кўзга кўринадиган ўзгаришлар сезилмаётганини келтириш мумкин.
Хўш, тадбиркорлик фаолиятига салбий таъсир кўрсатмасдан туриб, ушбу вазиятни ижобий томонга ўнглаш мумкинми?
Мумкин. Иқтисодий самарадорликка эришиш учун эскича ёндашувдан воз кечиш керак. Бунинг учун камида бир-икки йил фаолият кўрсатиб, ўз мижозларига эга корхоналарни қўллаб-қувватлашга хизмат қиладиган хўжалик механизмини яратиш, жумладан, кредитлаш, солиққа тортиш, моддий таъминот тизимларини ушбу мақсад сари такомиллаштириш лозим. Маълумки, ички бозор торлик қилаётган шароитда самарали натижаларга эришишнинг бирдан-бир йўли экспорт фаолиятини ривожлантириш ва кенгайтиришдир. Ўзингиз айтинг, жаҳон бозорларида йирик компаниялар ҳукмронлик қилаётган бир шароитда бизларнинг кичик корхоналаримиз уларни қандай қилиб эгаллаб турган сегментларидан суриб чиқара олади? Хориж мамлакатлари бундан манфаатдор эмас, шунинг учун юқоридаги вазифалар хорижлик экспертларнинг маслаҳати билан ишлаб чиқилган янги таҳрирдаги Солиқ кодексида ўз аксини топмаганига ажабланмаса ҳам бўлади.
Ягона йўл, бу - ички имкониятларни яна ҳам чуқурроқ ўрганиб чиқиб, муайян даражада оёққа туриб олган, самарали фаолият кўрсатаётган корхоналарга нисбатан эътиборни кучайтириш, ишлаб чиқариш ресурсларининг эркин ҳаракатланиши учун тегишли шарт-шароитлар яратиш, солиқ тўловлари бўйича енгилликлар бериш. Шу орқали бу каби корхоналар филиалларини кўпайтириб, жаҳон стандартларига жавоб берадиган маҳсулот ишлаб чиқариш ёки юқори сифатли хизмат кўрсатилишини таъминлаш мумкин.
Илҳом ВАФОЕВ,
иқтисодий шарҳловчи.
