Генетика ва мутация ажойиботлари: Кўк кўзлилар қандай пайдо бўлган?
Мовий кўзлар HERC2 генидаги мутация натижасидир. Ушбу ген ташувчилари кўз соҳасида кам миқдорда меланин моддаси ишлаб чиқарилади. Ушбу мутация Қора денгиз соҳилининг шимоли-ғарбий қисмида бир неча минг йиллар олдин пайдо бўлган, шунинг учун кўк кўзлари бўлган барча одамларни қариндошлар деб ҳисоблаш мумкин.
Қайси ҳайвонларда генлар миқдори кўп?
Геноми шифрланган ва ўрганилган барча кўп ҳужайрали ҳайвонлар орасида генлар сони бўйича етакчи дафния митти қисқичбақаларидир. Агар инсон геномида 20-25 мингга яқин ген бўлса, дафнияда уларнинг 30 мингдан ортиғи бор. Ва генларнинг учдан биридан кўпроғи бошқа организмларда такрорланмайди.
Инсоннинг оптимист ёки пессимист бўлишини биринчи навбатда нима белгилайди? Ҳар бир инсонда оптимистик ёки пессимистик қараш генетик жиҳатдан дастурлаштирилган. Мичиган университети олимлари томонидан олиб борилган тадқиқотларга кўра, у миядаги Y нейропептидларининг концентрацияси билан боғлиқ. Концентрациянинг камайиши одамни атроф-муҳитни пессимистик ва депрессив идрок этишга мажбур қилади.
Ота-оналарнинг ҳаётий тажрибаси бевосита авлодларга ўтиши мумкинми?
Ота-оналарнинг травматик тажрибалари эпигенетик мерос орқали тўғридан-тўғри авлодларга ўтиши мумкин. Атлантадаги Эмори университети олимлари сичқонлар устида тажриба ўтказиб, уларда ацетофенон ҳидидан қўрқиш ҳиссини уйғотишди, бунинг учун улар ҳар сафар ҳид пайдо бўлганида ҳайратда қолишарди. Бу сичқонларнинг болалари ва ҳатто набиралари ҳам қўрқувни бошдан кечирдилар, бу ҳидни ҳидлаган наслларнинг баъзилари пробиркада чатиштирилган бўлиб, ота-оналарини ҳеч қачон танимаган. Салбий тажрибани узатишнинг ўзига хос механизми ҳали ўрнатилмаган, аммо тажрибали эркакларда спермадаги ДНКнинг баъзи қисмлари қандайдир тарзда ўзгарганлиги аниқланган.
Осиёликлар ва европаликлар турлича терлашади
Ҳа, олимлар бутун дунё бўйлаб одамларни терлаш механизмини ўрганишдилар. Маълум бўлишича, Шарқий осиёликлар тер ҳиди европаликларнинг терлаши ёқимсиз ҳидга эга эмас эмас. Бунинг сабаби овқатланишдаги фарқда эмас, балки генларда, дейишмоқла мутахассислар. Биринчисида тер безлари ортиқча оқсилларни чиқармайди. Европоид ирқига мансуб одамларда эса тео безлари ортиқча оқсилларни ишлаб чиқаради. Айнан шу оқсиллар ўзига хос ўткир ҳид чиқаради.
Қандай генетик хусусият инсоннинг уйқу вақтини сезиларли даражада қисқартириши мумкин?
Одам организми кунига ўртача 7-8 соат уйқуни талаб этади. Уйқу ва уйғониш циклини тартибга солувчи hDЕC2 генида мутация бўлган ҳолларда эса уйқуга бўлган эҳтиёж 4 соатгача камайиши мумкин. Ушбу мутацияни ташувчилар кўпинча қўшимча вақт туфайли ҳаётда ва мартабада кўпроқ ютуқларга эришадилар. Буюк Британиянинг собиқ бош вазири Маргарет Тетчер мана шундай кам уйқули хоним эди.
Инсон ДНКсининг 8 фоизи вируслардан ташкил топган
Энг муҳим генетик кашфиётлардан бири бу вируслар нафақат саломатлик учун таҳдид, балки эволюциянинг двигатели эканлигининг аниқланиши эди. Маълум бўлишича, айнан улар генларни бир организмдан бошқасига мутлақо бошқача (масалан, ўсимликдан ҳайвонга) ўтказишга қодир. Шунинг учун инсон ДНКсида бизнинг шаклланишимизга таъсир кўрсатган вируслар билан умумий бўлган жуда кўп протеин тузилмалари мавжуд.
ДНКси қўриқланадиган машҳурлар?
Машҳур қўшиқчи Мадоннага гастрол сафарларида махсус гуруҳ ҳамроҳлик қилган эди. Гуруҳнинг вазифаси хонанданинг ДНКси ўғирланишининг олдини олишдан иборат эди. Мадонна кийиниш хонасидан чиққандан сўнг, бу ишчилар у хонада қолдирган соч толалари, тери зарралари ва сўлак томчиларини тозалашган ва шундан кейингина хонага бошқа одамларнинг киришига рухсат берилган.
Гепардларнинг ДНКси нимаси билан хавфли?
Бу генетик коди бир-бирига 95 фоиздан кўпроқ мос келувчи дунёдаги ягона ҳайвон. Бу нима дегани? Бир гуруҳ ҳайвонларининг ДНКси мослиги 70-80 фоиздан ошмаслиги керак. Акс ҳолда, улар кўпайиш ва ҳаётийлик билан боғлиқ муаммоларга дуч келишлари мумкин. Афсуски, бу ёввойи мушуклар гени бир-бирига жуда яқин. Шу сабабли, улар ҳар хил инфекцияларга жуда мойил бўлиб, тезда нобуд бўлишади.
Тоғли халқлар қон мутациясида қандай ўзига хослик бор?
Инсон қанчалик соғлом ва чиниққан бўлмасин, ернинг жуда баланд қисмларида кислород ниқобисиз яшай олмайди. Кислород концентрацияси меъёрдан 40% паст бўлган бундай баландликларда оддий одамларда мия ва ўпка фаолиятида муқаррар ўлимга олиб келувчи муаммолар пайдо бўлиши мумкин. Аммо шунга қарамай, юксак тоғ чўққиларидаги қишлоқларда хотиржам тириклик завқини суриб юрган тибетликлар ҳам бор. Уларнинг сири қон генлари мутациясида яширинган. Бу аҳоли қон гемоглобинининг бошқаларга нисбатан ўта юқори эканлиги уларга денгиз сатҳидан 4300 - 4600 метр баландликда ҳам нафас олишда ёрдам беради.
Дилора Холиқова тайёрлади.
