Китобдан бездираётган бозор адабиёти
Бугун ёшлар ўртасида сўровнома ўтказилса, улар қандай китобларни танлайди? Афсуски, ушбу танлов аксарият ҳолларда бизни қувонтирмаслиги аниқ.
Китоб дўконларида ўзбек адабиёти намояндалари, таниқли ёзувчи-шоирларимиз, жаҳон адабиёти дурдоналари қаторида миллий менталитетимизга тўғри келмайдиган, ахлоқсизлик ва жангариликни тарғиб этувчи, руҳий-психологик мувозанатни издан чиқарувчи, бир зумда катта тадбиркорга айлантиришни даъво қилувчи зўрма-зўраки таржима асарлари истаганча топилади.
Очиғи, юртимизда китоб дўконлари, китоблар савдоси, маркетинги ҳавас қилса арзийдиган даражада ривожланди. Бироқ, мазкур зиё масканларини айланиш асносида кўнгилда хавотир пайдо бўлиши аниқ. Сабаби, мамлакатимизнинг турли нашриётлари, айниқса, хусусий нашриётлар томонидан китобхонлар учун тавсия этилаётган баъзи адабиётларнинг мавзуси ҳар қандай соғлом фикрли инсонни ташвишга солади. Масалан, айрим китоб дўконларини айланиб, бир қарашдаёқ эътиборни жалб қиладиган «Мени кучлироқ сев», «Ишқ ҳақида 40 қоида», «Ишқ сирлари», «Ичингдаги шайтон», «Кимга тегишли бўлсанг сени албатта топади» каби ўнлаб китоблар эътиборимизни тортади. Буларнинг аксарияти таржима китоблар бўлиб, ёшлар кўпроқ муқовасида жилмайиб турган чиройли қиз сурати туширилган, номи жимжимадор асарларни кўпроқ сотиб олмоқда. Китоб савдосида инсон руҳияти, тадбиркорлик, бизнес, бой бўлиш сирларини ўргатувчи таржималар анча харидоргир.
Маълум бир даромад манбаига эга баъзи қаламкашлар томонидан чоп эттирилаётган бир неча қисмли «ижод» намуналари ҳам истаганча топилади. Бозор иқтисодиётининг шафқатсиз қонунларидан бири шу – пулини тўлаган китобларини истаганча чиқараверади. Баъзан бир йилда иккита-учта детектив асарлар ёзиб ташлашини даъво қилаётган устомон «ёзғувчи»ларнинг бемаза кериклигига кўзимиз тушганида мийиғимизда кулиб қўямиз.
Аммо бу тоифалар китобни аллақачон бизнесга айлантириб олган. Ҳар йили китоб чиқаради. Шиллиққуртдек керакли жойларга кириб боради. Ҳар қандай усул билан бўлса ҳам мақсадига эришади. Бундан энг катта зарарни китобхон кўради, албатта. Чунки у танлов қилаётганда бугунги кундаги машҳур асарлар сифатида кўпроқ шу китобларга кўзи тушади. Ўз навбатида, ижтимоий тармоқлар орқали ҳам бундай китоблар тарғиботи бўйича тинмай ҳаракат қилинмоқда. Қарабсизки, адабиёт деганда ёш китобхоннинг кўз ўнгида усти ялтироқ, ичи қалтироқ китоблар келади. Тўғри, ўзбек адабиётида ҳамиша маълум бир давр учун вақтинчалик машҳур бўлиб, қарсак ва олқишларга сазовор бўлган ижодкорлар бўлган. Аммо уларнинг адабиётдаги умри узоқ бўлмаган. Ҳақиқий адабиёт асло завол топмайди. Демак, бу фарқни ажрата билиш ҳамда вақтинчалик олқиш ва қарсаклар адабиётининг ўзига хос таъсир доирасига тушиб қолишдан эҳтиёт бўлишимиз лозим.
— Ҳозирги кунда айрим устомонлар томонидан тижорат мақсадида чиқарилаётган китоблар ҳақиқий адабиёт эмас, балки сунъий равишда яратилган ҳис-туйғулар, қизиқувчанликка қурилган маркетинг маҳсулотидир, — дейди ёш ижодкор Шоҳрух Ўктамов. — Айниқса, баъзи хусусий нашриётлар бозор иқтисодиёти тамойилларига кўра ҳаракат қилиб, кўпроқ тижоратлашган адабиётларни чоп этмоқда. Бу санъат асарлари эмас, бозорга йўналтирилган маҳсулотлар яратилишига олиб келмоқда. Қолаверса, глобал ижтимоий тармоқ адабиётга шундай таъсир ўтказмоқдаки, натижада ўқувчи узоқ фикр юритишга ундовчи китобларни эмас, тез ҳазм бўладиган, содда ва кўнгилочар, маиший бестселлерларни афзал кўрмоқда. Китобхонларнинг бошланғич қизиқиши ҳам кўпроқ таржима китобларга бўлмоқда. Таажжубланарлиси, айрим таржима асарларда қўпол хато ва камчиликлар кўплиги унинг интернетдаги дастурлар ёрдамида техник таржима қилинганлигини англатади. Аксарият ҳолларда тижорат мақсадида чоп этилаётган китобларда ахлоқий меъёрлар етишмайди. Натижада бу каби қўлбола асарлар билимсизлик ва зўравонликни тарғиб этади.
Айтиш жоиз, кейинги йилларда ўзбек тилига таржима қилинаётган китоблар жамият тафаккурига катта таъсир кўрсатяпти. Табиийки, жаҳон адабиётининг турли йўналишларига мос, турли маданият ва мафкуралар тимсоли бўлган асарлар таржима қилинар экан, ушбу жараённинг ижобий ва салбий жиҳатларидан асло кўз юмиб бўлмайди. Боиси айрим таржима китоблар ёшлар қалбига бегона ғояларни сингдириб, миллий қадриятлардан узоқлаштираётгани айни ҳақиқат.
Ҳозирги кунда кўча-кўйда миллий менталитетимизга раҳна солувчи ахлоқсизликни тарғиб этувчи турли ёзувлар туширилган кийимларни кийиб юрган янги авлод вакилларини кўриш ташвишланарли. Лекин улар ҳеч кимдан уялаётгани йўқ. Аксинча, ўз жирканчлигини кўз-кўз қилаётгандек, беўхшов хатти-ҳаракатлари билан барчанинг эътиборини ўзига жалб этишга интилади. Демак, бу ўринда ҳам бизга ҳақиқий адабиёт, китобхонлик маданияти ёрдамга келиши зарур. Унутманг, китоб танлаш – бу шунчаки ўқув жараёни эмас, балки ўз келажагимизни белгилаш танловидир.
Ботир Мадиёров.
