Samarqand shahar hokimi Yalangto‘sh Bahodir mohir arxitektor ham  bo‘lgan (mi?)

1626 -1656 yillarda Samarqand shahar hokimi bo‘lgan Yalangto‘sh Bahodir shaxsini O‘zbekiston arxitekturashunoslik fanida shu choqqacha o‘sha davr arxitekturasi bilan bog‘lab fikr yuritilmagan. Buning sababi, ushbu shaxs haqida to‘liqroq ma’lumotlar yo‘q edi.

Mustaqilligimiz sharofati bilan Samarqand shahri bilan bog‘liq barcha shaxslar tarixi chuqur o‘rganilmoqda, xususan, Yalangto‘sh Bahodir tarixi Samarqand davlat universiteti olimlari Erkin Musurmonov va Tolib Jo‘rayevlar tomonidan o‘rganildi.

Samarqand shahriga hokimlik qilganlar ichida shahar me’morchiligi va obodonchiligi, uning arxitekturasi va shaharsozlik muhitini rivojlantirishga hissa qo‘shgan hukmdorlar anchagina. Ulardan eng taniqlilariga Amir Temur va Mirzo Ulug‘beklar kirsa, ularning safiga Ibrohim ibn Nasr Tamg‘achxon Qoraxoniy (1040-1070), Yalangto‘sh Bahodir (1576-1656) va Samarqand begi Shohmurod ibn Doniyolni ham kiritish mumkin.

Tamg‘achxon Qoraxoniy Samarqand shahriga  asr boshi (1040-1070 yillar)da hokimlik qilib, shaharni obod qilish bo‘yicha ko‘p sa’y- harakatlar ko‘rsatgan va ushbu shaharda bunyod ettirgan ikkita ajoyib inshooti: ilk madrasa va bemoriston (shifoxona) bilan tarixga ma’lumdir. Samarqanddagi ilk ushbu madrasa hozirgi Shohi Zinda me’moriy majmuasi joylashgan hududda qurilgan bo‘lsa, bemoriston bizgacha saqlangan vaqf hujjatiga ko‘ra hozirgi So‘zangaron ko‘chasi bo‘ylab joylashgan va Registon maydoniga yaqin bo‘lgan. Samarqand davlat arxitektura-qurilish institutida ushbu bizgacha saqlanmagan har ikkala bino arxitekturasini o‘sha vaqf hujjatlari va arxeolog Yu.Z.Shvaf, arxitektor K.S.Kryukovlarning ma’lumotlariga asoslanib grafik tiklashga harakat qildik.

Har ikkala binoning ham me’moriy – rejaviy yechimi bo‘ylama o‘qli, ichki hovlili, tarhi to‘g‘ri to‘rtburchakli me’moriy kompozitsiyaga asoslangan. Bu kompozitsiya o‘sha davr va so‘ngi asrlarda ham Islom sharqi mamlakatlarida qurilgan jamoat binolari, ayniqsa, masjid, madrasa, shifoxona va karvon-saroylar uchun keng qo‘llanilgan.

Ularning arxitekturaviy obrazi bosh tarzda bo‘rttirilgan darvoza peshtoqi va o‘qi bo‘ylab har ikki yonda aksli simmetrik joylashgan hajmlardan iborat. Binolarning ko‘rinishi kursi, kirish peshtoqi, bino vujudi va badiiy tugallik qismlaridan tuzilgan. Har ikkala bino pishiq g‘ishtdan bir qavatli qilib qurilgan. Biroq, bu binolar yaxlit bir me’moriy majmua ko‘rinishida emas, balki bir-biridan alohida joylarda qurilgan imoratlar edi.

Endi Yalangto‘sh Bahodir davri arxitekturasi asr) ga keladigan bo‘lsak, bu davr Amir Temur va Mirzo Ulug‘beklar davridan keyingi, O‘rta Osiyodagi xonliklar davriga to‘g‘ri kelib, o‘shanda Samarqand Buxoro xonligiga qarar edi. Biroq, Yalangto‘sh Bahodir Samarqandni mustaqil tarzda boshqarish sharafiga ega bo‘lgan va hokim sifatida erkin harakat qilgan.

Yalangto‘sh davrida Samarqandning avvalgi jome masjidi va madrasasi, ya’ni Amir Temurning jome masjidi va Bibixonim madrasasi buzilgan bo‘lib, shahar aholisi shunday masjid va madrasalarga muhtoj edi. Buning ustiga o‘sha davrda Registon maydonida Mirzo Ulug‘bek qurdirgan madrasa ta’mirtalab bo‘lib qolgan, Ulug‘bekning Mirzoi karvonsaroyi xaroba holida, Muqatta masjidi va Ulug‘bek xonaqosi esa butkul yo‘q bo‘lib ketib, ularning o‘rnida va hozirgi Registon maydonida shahar bozori joylashgan edi. Yalangto‘sh ushbu maydonni obod holga keltirish va shahar aholisining extiyojlaridan kelib chiqib, Ulug‘bek karvonsaroyining saqlanib qolgan qismi va poydevorlariga o‘zgartirishlar kiritadi. Bitta bino tarkibida ikkita imorat: jome masjidi va madrasa bunyod etadi (1641-1646 yil). Masjid imorati qibla tarafga, madrasa esa uning sharq tarafiga qaratib avvalgi karvonsaroy poydevorlari ustiga quriladi. Masjid binosining bosh gumbazi shiftiga ishlangan naqshlarga tilla suvi yugurtirilib zarhallanadi (1660 y) va shu boisdan ushbu bino “Tillakori masjid madrasasi” deb nom oladi.

Masjid xonaqosining gumbazi ustivon bilan baland ko‘tarilib, o‘sha davr Samarqand gumbazlari safidan munosib o‘rin oladi, Registon maydonida esa u yagonaligi bilan ajralib turadi. Ta’kidlash joizki, o‘sha davrlar Islom dunyosi masjidlarida baland ko‘tarilgan gumbazlar masjidlarning “jamoli” hisoblangan.

Registonda Mirzo Ulug‘bek davrida qurilgan xonaqoh o‘rniga esa Yalangto‘sh tomonidan “Sherdor” madrasasi (1619-1636 yy.) bunyod ettiriladi. Madrasa o‘zining bosh tarzi bilan Ulug‘bek madrasasi tarziga muqobil, ya’ni uning qarama-qarshisida, o‘rtada maydon qoldirilib, bir umumiy bo‘ylama o‘qda joylashtiriladi.Tillakori masjid-madrasasi tarzining o‘qi esa ushbu o‘qqa perpendikulyar qilib o‘tkazilgan. Har ikkala binoning balandligi Ulug‘bek madrasasiga qiyoslanib ikki qavatli qilib quriladi. Natijada, ushbu uchta alohida qurilgan imoratlar o‘sha maydon atrofida o‘zaro muayyan bir me’moriy tartib asosida joylashtirilib, Registon ansamblini vujudga keltiradi.

Bu ansambl o‘sha davr O‘rta Osiyo shaharsozligi va me’morchilik san’atining eng oliy darajadagi ko‘rinishida, hozirgi til bilan aytsak, innovatsion kompozitsiyasi tarzida shakllanadi. Bu ansamblga qadar O‘rta Osiyo o‘rta asrlar ansamblsozlik san’atida “juft” va “qo‘sh” ansambllari deb nomlangan majmualar yuzaga kelgan. Hozirgi adabiyotlarda Registon ansambli bir necha binolarni yagona maydon atrofida shakllantirilganligi sababli me’moriy tilda “maydoncha ansambli” deb ataladi.

Mazkur ansambl o‘z davrida tengi yo‘q edi. Uning O‘rta Osiyo shaharsozligida hozirda ham anologi, ya’ni o‘xshashi yo‘q. U shu qadar jozibali, shu qadar go‘zalki, Registon ansamblini tashkil etgan binolarning me’moriy tuzilishidagi mahobati, go‘zalligi va jozibadorligi har qanday sayyoh (tomoshabin)ni lol qoldiradi. Nima uchun? Ayrim tomoshabinlar ansambl binolarining mahobati-yu salobatiga  qoyil qolsalar, boshqalari ularning munaqqashligiga tan beradi. To‘g‘ri, haqiqatan ham, bu yerda binolar mahobatli va munaqqashdir. Biroq, O‘rta Osiyoning boshqa tarixiy shaharlarida ham mahobatli va munaqqash binolar kam emas-ku, nega Registon boshqacha? ! Bu yerda gap boshqa jihatda!

Gap ushbu imoratlar arxitekturasining o‘zaro majmuaviy uyg‘unlashib, yagona maydon atrofida yuksak me’moriy g‘oya va uslub bilan joylashtirilganligidadir. Bunday uslubning Amir Temur va Mirzo Ulug‘bek davri shaharsozlik san’atining uzviy davomi, desak to‘g‘ri bo‘ladi. Biroq, u yuqorida aytganimizdek, O‘rta Osiyo shaharsozlik san’atida Bahodir Yalangto‘sh davridagi ko‘rinishdagidek yaratilmagan edi. Yalangto‘sh o‘z davri me’morlari va shaharsoz ustalarining yuksak g‘oyaviy imkoniyatlarini to‘g‘ri tushunib, ularning orzu-umidlarini ruyobga chiqarishga yaxshi sharoit yaratib beradi, ularni rag‘batlantiradi. Bunday ulkan shaharsozlik ansamblini Amur Temurning Shahrisabzdagi “Oqsaroy”i ansamblidan keyin O‘rta Osiyo me’morchiligi tarixida uchratmaysiz.

Registon ansamblini tashkil qilgan har bir binoga maydon ichidan turib qarar ekanmiz, ularda yashiringan sir-asrorlarni ilg‘aymiz. Binolar peshtoqi va “qanot”laridagi qismlar, burchlardagi adlqomat minoralar, ritm bilan joylashgan ravoqlar, tarzlardagi go‘zal naqshu-nigorlar, bularning barchasi o‘zaro bir-biriga va ayni paytda, yaxlit imorat tarziga shaklan mutanosib (proporsional) hajmiy va mazmunan simmetrik, me’moriy hamohang va uyg‘undir. Mazkur ansamblni tashkil qiluvchi har bir imoratning go‘zallik siri ham aynan ana shunda! Tillakori masjid-madrasasidagi masjid gumbazi va uning o‘lchamlari imoratning madrasasi qismiga nisbatan assimetrik joylashgan bo‘lsa-da, ushbu me’moriy munosabat ansamblning qolgan imoratlari bilan kontrast munosabatga kirib, go‘zal yaxlitlikni shakllantirish imkonini bergan. Ushbu ansambl keyinchalik nafaqat Movarounnahrda, balki butun Markaziy Osiyo mamlakatlari shaharsozligida ham namuna tarzida xizmat  qildi. Registon ansambliga o‘xshash me’moriy ansambllar keyinchalik O‘rta Sharqning boshqa shaharlari ( Hirot, Agra, Dehlida) ham shakllanadi.

Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, Yalangto‘sh Bahodir davrida Samarqand arxitekturasi va shaharsozligidagi o‘zgarishlar bu yerdagi Amir Temur va Mirzo Ulug‘beklar davridagi rivojlanishlardan o‘zining sifat darajasi va g‘oyaviy yaxlitligi bilan hech ham kam bo‘lmadi, aksincha aynan ansamblsozlik san’ati jihatidan ulardan o‘zib ketdi va yangi g‘oyaviy yechimlar yuzaga keldi.

Ahtam O‘rolov,

me’morchilik  fanlari doktori, professor.