Uyi bo‘la turib, o‘zi ijarada yashayotganlar bor. Uy-joy nizolari qanday yechilyapti?

Tahririyatimizga murojaat qilganlar orasida uy-joy nizosi sababli sudma-sud yurganlar, uyi bo‘la turib, o‘zi ijarada yashayotganlar bor. Ularning muammosini o‘rganar ekansiz, o‘z huquqini bilmaslik yoki joyida qo‘llamaslik qanday og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkinligini anglagandek bo‘lasiz. Xo‘sh, bunday murakkab vaziyatga tushib qolmaslik yoki undan chiqish uchun nima qilish kerak? “Siyob” advokatlar hay’ati boshqaruvchisi, advokat Zamira G‘aybullayeva bilan suhbatimiz shu haqda.

– Zamira opa, kuzatuvlarimiz uy-joy bilan bog‘liq mojarolarning aksariyati er-xotinning ajrashishi oqibatida yuzaga kelyotganini ko‘rsatmoqda. Ayting-chi, bu ovoragarchilikning oldini olish, jumladan, er va xotin o‘rtasidagi mulkiy munosabatni oldindan belgilash mumkinmi?

– Bu juda o‘rinli savol. Bu muammoning asosiy sababi yurtimizda hali ham er-xotinning mulkiy munosabatlari shartnomaviy shaklda belgilanmayotganida. Ya’ni, oilalar nikoh shartnomasini tuzmay yashab kelmoqda. Holbuki, O‘zbekiston Respublikasining Oila kodeksida ham rivojlangan davlatlar tajribasidan kelib chiqib, er va xotinning mulkiy huquq va majburiyatlarini tartibga solish uchun alohida bob ajratilgan. Unda er va xotinning nikoh davomida orttirgan mol-mulki, shuningdek, nikoh qayd etilgunga qadar bo‘lajak er-xotinning umumiy mablag‘lari hisobiga olingan mol-mulk, agar qonun yoki nikoh shartnomasida boshqacha hol ko‘rsatilmagan bo‘lsa, ularning birgalikdagi umumiy mulki hisoblanishi qayd etilgan. Bizda oila qurishdan oldin masalaning bu jihatini o‘ylab ko‘rishmayapti. Oqibatda ish ajrashishga kelganda, mulkni bo‘lish bilan bog‘liq mojarolar kelib chiqadi. Shar’iy nikoh asosida yashovchi fuqarolarda bu yanada murakkab ko‘rinish kasb etadi.

Qonunchiligimizga muvofiq, er-xotin o‘rtasidagi nikoh shartnomasi nikoh davlat ro‘yxatiga olingunga qadar ham, nikoh davrida ham tuzilishi mumkin. U yozma shaklda tuziladi va albatta, notarial tasdiqlanishi shart. Ushbu shartnoma taraflarning mulkni o‘zaro kelishuv asosida bo‘lib olishining huquqiy asosi hisoblanadi.

– Suhbatimizni fuqarolar murojaatlari asosida davom ettirsak. Fuqaro eri bilan qonuniy ajrashgan bo‘lsa-da, bir xonadonda yashab kelganligi, ammo bir muddat qarindoshinikiga ketganida sobiq eri mahalladan “u bu yerda yashamaydi”, degan “spravka”ni olib, uni uydan foydalanish huquqidan mahrum qilgani va uyni sotib yuborganini bayon etan. Bunday holatda boshpanasiz qolgan fuqaro qanday yo‘l tutishi kerak?

– Sobiq er va xotin birga yashab kelayotgan xonadon ularning nikohi davomida olingan bo‘lsa, u ularning umumiy mulki hisoblanadi va er sobiq xotinining roziligisiz uni sotishi mumkin emas.

Agar er-xotin ajrashgan holatda ham mulkni bo‘lmay, birga yashab kelayotgan bo‘lsa, ulardan birining umumiy mol-mulkni tasarruf etish yuzasidan amalga oshirgan bitimi boshqasining bunga roziligi bo‘lmaganligi sababli bildirgan talabiga binoan sud tomonidan haqiqiy emas, deb topilishi mumkin.

Bunda jabrlanuvchi tomon sudga turarjoyni umumiy mulk, shuningdek, eri tomonidan imzolangan oldi-sotdi shartnomasini haqiqiy emas, deb topish yuzasidan murojaat qilishi kerak. Shu bilan birga, u huquqni muhofaza qiluvchi organlarga noto‘g‘ri ma’lumotnoma bergan mahalla fuqarolar yig‘ini faollari faoliyatiga huquqiy baho berilishini so‘rab murojaat qilishi mumkin.

Agar uy er tomonidan nikohgacha bo‘lgan davrda olingan bo‘lsa, xotini shu uyda ro‘yxatga olingan shaxs sifatida undan foydalanish huquqini saqlab qoladi. Ayolning nomida boshqa uy-joy bo‘lsa yoki u ro‘yxatdan o‘tgan xonadonida olti oydan ortiq vaqt yashamasa, uning uydan foydalanish huquqini bekor qilish masalasi sud tartibida ko‘rib chiqilishi kerak.

– Yana bir murojaatchining ta’kidlashicha, u uzoq vaqt xorijda yashagan. Qaytib kelsa, yaqin qarindoshi uning uyini sotib yuborgan ekan. Bu qonunga zid emasmi? U uyini qaytarib olishi mumkinmi?

– Ushbu holat qonunga zid hisoblanadi. Sababi, bu o‘rinda fuqaroning mulkka bo‘lgan huquqi buzilgan. Qonunchiligimizga ko‘ra, mulk huquqi shaxsning o‘ziga tegishli mol-mulkka o‘z xohish irodasi bilan va o‘z manfaatlarini ko‘zlab egalik qilish, foydalanish va uni tasarruf etishini nazarda tutadi. Bunda fuqaro sudga o‘zining mulk huquqini tiklashni so‘rab murojaat qilishi mumkin.

Fuqaro qancha vaqt xorijda bo‘lishidan qat’i nazar, uning mulkka bo‘lgan huquqi Konstitutsiya va boshqa qonunlarimiz bilan qo‘riqlanadi. Agar uy-joy qalbaki hujjatlar asosida sotilgan bo‘lsa, jarayonga aloqador barcha shaxslar qonun oldida javob berishi shart.

– Er xotini bilan ajrashish oldidan nomidagi barcha mol-mulk, shu jumladan, uy-joyni ham opa-ukalari nomiga o‘tkazib bergan. Bu vaziyatda ayol qanday yo‘l bilan o‘z huquqlarini tiklaydi?

– Agar er barcha mol-mulkni o‘z qarindoshlari nomiga rasmiylashtirish jarayonida xotinining notarial tartibda tasdiqlangan roziligini olgan bo‘lsa, murojaatchining bu mol-mulkka nisbatan xech qanday huquqi qolmagan hisoblanadi.

Modomiki, ushbu harakat oldindan rejalashtirilgan g‘araz maqsadda yoki fuqaroni aldash, zo‘rlik ishlatish, qo‘rqitish yo‘li bilan amalga oshirilgan bo‘lsa va xotini buni isbotlay olsa, uning eri tomonidan tuzilgan bitimlar sud tartibida haqiqiy emas, deb topilishi mumkin.

– Samarqand shahrida istiqomat qiluvchi fuqaro mahallasidagi yakka-yolg‘iz qariyaga g‘amxo‘rlik qilganini, uning vafotidan so‘ng esa uyini qonun talablari asosida o‘z nomiga rasmiylashtirib olgani, ammo uni ta’mirlab, sotganidan keyin marhumning xorijda yashaydigan uzoq qarindoshi paydo bo‘lib, meros ishini ochganini aytmoqda. Bu ish qanday yakun topadi?

– Qonunchiligimizga ko‘ra, fuqaro o‘zining barcha mol-mulkini yoki uning muayyan qismini merosxo‘rlar doirasiga kiradigan, shuningdek, unga kirmaydigan bir yoki bir nechta fuqaroga yoki davlatga vasiyat qilib qoldirishi mumkin.

Fuqaroga uy-joy u g‘amxo‘rlik qilgan qariya tomonidan vasiyat qilib qoldirilgan bo‘lsa, qariyaning boshqa qarindoshlarida bu uy-joyga nisbatan huquq qolmaydi. Ammo o‘rtada vasiyatnoma bo‘lmagan taqdirda, merosxo‘rning da’vosi qondirilishi mumkin. Shunda g‘amxo‘rlikni amalga oshirgan fuqaro uyni olgan xaridorga pulni kaytarib berishi, o‘zi esa uy-joyni ta’mirlash, qariyani parvarish qilish va uning dafn marosimlari uchun sarflagan xarajatlarini sud orqali yangi merosxo‘rdan undirishi mumkin bo‘ladi.

– Uy xarid qilishda bu kabi nizoli holatlarga tushib qolmaslik uchun nima qilish kerak?

– Avvalo, uy-joyni xarid kilishda sotuvchining uy-joyga nisbatan egalik huquqini tasdiqlovchi hujjati mavjudligi, uy-joyda doimiy ro‘yxatda turgan fuqarolarning belgilangan muddatda ro‘yxatdan chiqish majburiyatini olganligi, uy-joy er-xotinning birgalikdagi yashash davrida orttirilgan bo‘lsa, albatta, er yoki xotinning uy-joyni sotishga bo‘lgan notarial roziligi borligiga e’tibor qaratish kerak. Shuningdek, sotib olinayotgan uy-joyning nizoli yoki nizosiz ekanligini notarial idoralardan so‘rov asosida aniqlash mumkin.

Aytish joizki, uy-joy oldi-berdisida fuqarolar har qanday holatda ham qonun asosida ish yuritishi, har bir harakatni hujjatlashtirish orqali amalga oshirishi maqsadga muvofiqdir. Agar bu borada yetarli huquqiy bilimga ega bo‘lishmasa, advokatlarga murojaat qilib, maslahat olishlari zarur. Bundan tashqari, telegramm messenjerida har bir tuman va shahar adliya bo‘limining huquqiy maslahat guruhlari bo‘lib, unda fuqarolar o‘zini qiziqtirgan barcha savollarga javob olishi mumkin.

 Asqar Barotov suhbatlashdi.