Биздан яна Беруний чиқадими?
Табиийки, Ўзбекистондаги ҳар битта оила ўз фарзандидан ана шуни умид қилади. Чунки Учинчи Ренессанс пойдеворини қўйиш учун давлатимиз раҳбари бошчилигида бошланган ҳаракат моҳияти кундан-кунга ойдинлашиб бормоқда. Ўқувчиларимизнинг халқаро олимпиадалардаги ютуқлари кўнглимизга қанот боғлаяпти.
Лекин бу иш осон эмас. Абу Райҳон Беруний ўз даврининг етук олими бўлган, фақат иштиёқи, ҳафсаласи, меҳнат ва машаққати, сабр ва қаноати туфайли алломалик даражасига эришган. Унинг бу ҳаёт йўлини билмасдан туриб, Берунийга ўхшашни орзу қилмаса ҳам бўлади.
Хўш, бу донишманд инсонга ўхшаш учун нималар қилмоқ керак? Ёшларимиз бу заковат эгасининг қайси хислатларини ва қандай қилиб ўзлаштиришлари лозим?
Камина аллома асарларини ўқиб-ўрганиш жараёнида ана шу саволларга жавоб топиш ва бу жавоблардан ёшларимизни хабардор этишга жазм айладим.
Биринчидан, мутафаккир илм олишга ёшлигидан киришган. 13-15 ёшлигидаёқ Хоразмнинг Кот шаҳрида устозлари ёрдамида астрономик кузатишларда иштирок этган. Демак, у унгача шу соҳадаги билимлардан хабардор бўлган. Гарчи 22 ёшида Ватанни тарк этишга мажбур бўлиб, Журжон шаҳрида муҳтожликда кун кечирса-да, «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» («Осор ал-боқия ан ал-хурун ал-холия») асарини ёзишга улгурган.
Энди, келинг, шу ёшдаги айрим йигит-қизларимизнинг юриш-туришига бир назар ташлайлик. Улар 22 ёшга тўлгунча ҳеч бўлмаганда ўзлари ўрганаётган касбга оид фанларни ўзлаштира олишдими? Кутубхонага боришга, ҳеч бўлмаганда кунига ўз касбига оид китоблардан 2-3 соат ўқишга тоқат топа олишяптими?
Иккинчидан, Берунийнинг зеҳни ниҳоятда ўткир бўлган. Бу эса хотира билан, хотира эса такрор билан боғлиқ. Ёшлигидаёқ Қуръонни ёд билган, бир нечта фанлар билан жиддий шуғулланган, астрономия, физика, математика, геодезия, геология, минерология, тарих фанларининг йўналишларини равон изоҳлаб берган. Олимлардан бири «Беруний қизиққан соҳаларни санашдан кўра, у қизиқмаганини санаш осонроқ», дегани бежиз эмас. Фаншунос олим Ж.Сартон эса «Дунё фани тарихида XI асрнинг биринчи ярми Беруний давридир», деган.
Энди ҳар бир йигит-қиз ўзига савол бериб кўрсин: улар ана шу ютуқларнинг ҳеч бўлмаса, биттасига эришиш учун ҳаракат қилиб кўришдими? Берунийнинг авлодиман деб айтиш фахрли ва осон. Бироқ унга муносиб бўлиш ҳамманинг ҳам қўлидан келавермайди.
Учинчидан, аллома кўп тилларни билган. Она тилидан ташқари араб, суғдий, форс, сурёний, юнон ва яҳудий тилларида бемалол гаплашган ва ёзган. Дарвоқе, кейинчалик Ҳиндистонга борганида санскрит тилини ҳам ўрганади ва «Ҳиндистон» асарини шу тилда ёзади. Шу сабабли Жавоҳирлал Неру «Ҳиндшуносликда Берунийнинг «Ҳиндистон» асари қимматли. Берунийдан олдин ҳам, Берунийдан кейин ҳам бундай асар яратилмаган», дейишининг ўзиёқ буюк бобомизга берилган юксак баҳодир.
Бинобарин, жадид боболаримиз ҳам 4-5 тилни билганлар. Табиийки, бугун мамлакатимизда тил ўрганишга жуда катта имкониятлар яратиляпти. Афсуски, ёшлар ўртасида ҳали ўз она тилини мукаммал билмайдиганлари кам эмас. Чунки тил ўрганиш учун, энг аввало, қунт ва ўша тилга муҳаббат керак.
Беруний ибратларидан яна бири қомусий илмга эга бўлганлигидир. Алломалардан бири Берунийнинг бу салоҳиятини айрим илмий-тадқиқот маркази олимлари бир асрда бажарадиган тадқиқотларни у бир ўзи ярим асрда бажаришга улгурган, дея таърифлайди. Мутафаккир ўзининг 113 асари борлигини ёзиб кетган: уларнинг 70 таси астрономия, 20 таси математика, 12 таси география ва геодезия, 3 таси минерология, 4 таси картография ва 3 таси тарихга оид бўлган. Биз бу асарларни нафақат мағзини чақишга, ҳали таржима ёки табдил қилишга ҳам улгурмаяпмиз. Негаки, бунинг учун бизда мақсад, қаноат ва сабот етишмаяпти.
Беруний даврида салоҳият илмга қараб белгиланган. Бизда баъзан номзодлик ёки докторлик диссертaцiясини ёқлаганига қараб белгиланади. Айрим ёшлар ана шу ҳужжатлари билан гердайишни ҳам касб қилиб олган.
Демоқчиманки, фан, илм юзакиликни, мақтанчоқликни ёқтирмайди. Олимликнинг биринчи талаби иштиёқ ва қаноат бўлган. Эришилган ютуқ билан кифояланиб қолиш ҳам ҳақиқий олимларга хос эмас. Кўп тилни билмаслик оқибати нима эканлигини бугун жамиятимизнинг аксарият аъзолари яхши англаб қолишди. Берунийдан олган сабоғим шу бўлдики, ўқимасдан, тафаккур қилмасдан жамиятда ўз ўрнини топиб бўлмайди. Ёшларимиз бугунги имкониятлар чексиз даврда Беруний бобомизнинг хислатларидан оз-оз бўлса-да ўрганиб борсалар, биздан албатта, келгусида Берунийлар чиқади. Бунга ишончим комил.
Мамаюнус Пардаев,
Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти профессори.
