“Bugun senzura yo‘q, lekin keksa avlod erkin fikrlashdan qo‘rqadi, yoshlarda esa jasorat yetishmaydi”

Jurnalistik faoliyati Samarqanddagi «Lenin yo‘li» (Hozirgi “Zarafshon”) gazetasida musahhihlikdan boshlanib, keyinchalik esa nufuzli nashrlar – «Xalq so‘zi» va «Narodnoye slovo» gazetalari bosh muharriri darajasigacha yetgan Ahmadjon Muxtorov (A.G‘ulomzoda) respublika jurnalistikasida o‘ziga xos maktab yaratgan taniqli va mashhur shaxslardan edi.

Uning maqolalari asosan ijtimoiy-siyosiy mazmunda bo‘lib, oddiy xalqning muammolari, tashvishi bilan, ularning dardu g‘ami bilan yashardi. Afsuski, razolat adolatni, jaholat xiradni, ravshan fikrlik esa ko‘rdillikni yengib, u kasbidan chetlatildi.

Ilk uchrashuv

1970 yil. Men javonmardlik qarzimni ado etganimdan so‘ng tug‘ilib o‘sgan yurtimga qaytdim. Tashrifchilar orasida toza kiyimda nuroniy bir muysafid ham bor edi. Tanimadim. Otam mening qarashimdan tushunib, u shaxs shahardan qishloqqa kelgan adabiyotshunos va tarjimon Hasan Irfon ekanini aytdi. U qizining — Zebo Ayubovaning hovlisidan joy olgan ekan. Men adabiyotga qiziqqanim uchun tezda tanishib oldik.

Muyassar kishi ko‘zi ojiz edi va aso hamda shogird yordamiga muhtoj edi. Taqdirdan minnatdormanki, u kishining kotibi bo‘lib, Gorkiyning uch qismli asarini tarjima qilishda ishtirok etdim va bu kasb sirlarini ozmi-ko‘pmi o‘rgandim. Eng muhimi, usta Hasan Irfon bilan tanish bo‘lgan Samarqandning ko‘plab mashhur insonlari bilan yaqindan tanishdim.

Vadud Mahmud, Tamhid, Rahim Hoshim, Abdulhamid Po‘lodiy va boshqa ziyolilar bilan uchrashuvlar xotiramda mustahkam qolgan. Juma kunlari ustozning zaifligi va ojizligiga qaramay, birgalikda ularnikiga borib, suhbat va xotiralaridan bahramand bo‘lardik.

– Bolam, ertaga dam olish kuni, – dedilar bir kuni Hasan Irfon. - Ikkovimiz «Lenin yo‘li» idorasiga borib, «Arab qizi» asarini Ahmadjon Muxtorovga topshiramiz. U birinchi bo‘lib mening qaynotam Saidrizo Alizoda haqida maqola yozgan. Saidrizo Alizoda «Sho‘’lai inqilob» jurnali va «Ovozi tojik» gazetasining asoschilaridan bo‘lgan hamda sening bobo va momong uchun «Alifbo» yozgan edi. Ahmadjon qalam sohiblarini qadrlaydi.

Biz gazeta idorasiga borib, kotibaga niyatimizni aytganimizda, Muxtorov ochiq chehra bilan kabinetidan chiqib, ustoz Hasan Irfonni samimiy bag‘riga bosdi va ahvol so‘radi. So‘ng xonasiga taklif qildi. Kotiba choy damlab keldi, suhbat qizidi.

– Hasan og‘o, – dedi Ahmadjon Muxtorov xayrlashar ekan, – bundan keyin idoraga kelib, ovora bo‘lmang. Bu shogirdingiz menimcha xizmatga tayyor.

– E, Zohirshohni bizga Xudo yubordi, – dedi ustoz tabassum bilan, – ko‘z nuri, dil quvvati – shu, sobiq askar.

– Yaxshi, juda yaxshi, – deb u bizni eshikkacha kuzatdi va xayrlashar chog‘ida menga qarab dedi:

– Siz uchun eshigimiz doim ochiq!

A.Muxtorovning poytaxtda yetti yil o‘tkazilgan davri menga ma’lum emas. Men u paytda uning yonida bo‘lmaganman. O‘zbek jurnalistikasi tarixidagi birinchi va yagona ish tashlash bilan bog‘liq voqealarning guvohi ham emasman. O‘shanda bir necha kun davomida respublika uchun eng muhim bo‘lgan ikki gazeta umuman chop etilmagan. Bu voqealar menga to‘liq ma’lum emas, shuning uchun ular haqida to‘xtab o‘tmayman.

Faqat shuni aytamanki, A.Muxtorov poytaxtdan tug‘ilgan yurtiga qaytgach, “xonanishin” bo‘ldi. Ko‘pchilik uning eshigidan yuz o‘girdi. Endi hatto o‘zining hamkasblari yig‘ilish va anjumanlarini ham uning ishtirokisiz o‘tkazar edilar. U yolg‘iz edi.

Suhbatlar, savol-javoblar

Shunday kunlardan birida men viloyat televideniye va radiokompaniyasida muxbir bo‘lib ishlayotgan paytim — Lolazor mahallasiga, uni ziyorat qilish va musohaba tayyorlash uchun bordim. Bu xabardan u hayratda qoldi va ishonmay so‘radi:

– Sizni kim yubordi?

– Teleradiokompaniya raisi Mirsharif Xo‘jayev, – dedim, – shogirdingiz...

Xursandchilikdan ko‘zlarida yosh halqalandi, tanasi iztirobga to‘ldi. Fikrga tolib, bir nuqtaga qarab qoldi, qo‘lini keng peshonasiga qo‘yib, oq-qora aralash sochlarini siladi. Shu damda men uning kitob javonini tomosha qilib turdim. Shu paytda turmush o‘rtog‘i choy va shirinlik bilan xonaga kirdi.

– Tavba, quyosh qayerdan chiqdi bugun? – nogahon kulib yubordi uy egasi, – Bibijoni, siz guvohsiz, nihoyat ba’zi odamlar sharafiga kelganmiz, mana bu shogird suhbat uchun keldi.

– Eh, men sizga hammasi yaxshi bo‘ladi degandim-ku, – dedi turmush o‘rtog‘i menga piyolaga choy quyib.

Bizning suhbatimiz ustoz Ahmadjon Muxtorov bilan ancha cho‘zildi. Uning nigohlari o‘tkir va sinovchan edi. So‘zlari va harakatlaridan charchoq, ishonmaslik va shubha sezilardi. Hayajonli, ammo mulohaza bilan, donalab gapirardi.

Hozirgacha eslayman, undan so‘raganman:

– Jurnalist kim va uning vazifasi nima?

– Haqiqiy jurnalist jasur, rostgo‘y va yaratuvchi bo‘lishi kerak, vayron qiluvchi emas. Shaxsiy manfaat uchun maddohlik qilish – qalam sohibining illati. Ajablanarlisi, bugun senzura yo‘q, lekin keksa avlod erkin fikrlashdan qo‘rqadi, yoshlarda esa jasorat yetishmaydi.

– Ustoz, kechirasiz, eshitdik, sizni siyosiy o‘yinlarga tortib, tanqid va tahqirlar bilan ruhiy ozor berishgan. Eng alamlisi qaysi edi va nega hozir “xonanishin”siz?

– Rost – rast! – yaxshi maqol. Abdurahmoni Jomiyning nasihati mening shiorim bo‘lgan va bo‘lib qoladi:

Rost izla, rost qara, rost tanla,

Rost gapir, rost eshit, rost o‘tir!

– Ish faoliyatingiz davomida qaysi gazetalar Sizga aziz?

– «Xalq so‘zi» va «Narodnoye slovo» gazetalari mening tashabbusim bilan tashkil qilingan, men u yerda bosh muharrir bo‘lganman. Besh yil «Qishloq haqiqati»da qalam tebratdim. Doimo rus tilidagi matbuotni va «Ovozi toҷik»ni kuzataman va yaxshi ko‘raman. Lekin rostini aytsam, «Lenin yo‘li» (“Zarafshon”) gazetasi – u yerda musahhihlikdan muharrirlikkacha yetib kelganman – jonim va dilimdir. Ishoning, uni qo‘limga olgan har soatda yuragim shiddat bilan uradi.

– Kimdir yozgan ekan: “Men o‘nta jurnalistdan o‘nta vazir yarata olaman, lekin o‘nta vazirdan bitta jurnalist yaratish – bu mushkul.”

– To‘g‘ri va haq. Bu haqiqatni hayotda ko‘rganman.

– Qalamingiz kimnidir yig‘latganmi?

– Hasan Irfonning shogirdi, qanday qiziq savollar berasan, – dedi musohibam kulib, so‘ng davom etdi: – ma’rifatparvar Saidrizo Alizoda haqida maqola yozgan paytim o‘zim yig‘laganman. Keyin ayrim odamlar mening yozganim juda ta’sirli bo‘lganini aytgan.

Mavzu topish va so‘zni so‘zga ulash – og‘ir ish. Albatta, ijodkor jamiyat muammolariga befarq bo‘lmasligi kerak. Erkin qalam tebratib, o‘z yo‘lini topishi shart.

Yoshlik chog‘ida umrining rishtasi uzilishi yana bir bor shuni tasdiqlaydiki, «o‘lim va’da bermaydi, o‘lim yolg‘on so‘zlamaydi va uning nogahon kelishi haqiqatdir».

- Xotira va qadrlash kuni arafasida ustoz Ahmadjon Muxtorov haqida yodnoma yozganingiz savob ish bo‘ldi, – dedi «Xalq so‘zi» va «Narodnoye slovo» gazetalarining hozirgi bosh muharriri O‘tkir Rahmat. - U kishi vafot etganidan keyin O‘zbekiston matbuotida hatto ta’ziyanoma ham chop etilmadi. O‘sha paytlar men «Qishloq hayoti» gazetasida faoliyat olib borardim. Tahririyat jamoasi bilan maslahatlashib, ta’ziyanoma yozdik. Chunki u haqiqat qurboni bo‘lgan edi. Hozir ham har gal ishga kelib, uning o‘rnidagi kursisida o‘tirsam, yaxshi xotiralari yodimga tushadi.

- Shaxsan menga hayotga yo‘lnomani Ahmadjon G‘ulomovich berganlar, — deydi viloyat «Zarafshon» va «Samarqandskiy vestnik» gazetalari tahririyati bosh muharriri Farmon Toshev. - Biz, shogirdlar, hali-hanuz ustozimiz hayotdan bunchalik erta, aytaylik, “parvoz paytida” ketganidan dard va afsus tuyamiz. U kishi bosh muharrir bo‘lgan yillarda tahririyatda hayot jonlanib ketgandi. Biz bahslashardik, isbot qilardik, maslahatlashardik, shuning uchun ham maqolalarimiz o‘quvchilarda katta qiziqish uyg‘otardi. Bizning Ahmadjon akaga bo‘lgan hurmatimiz beqiyos edi, chunki u kishi jurnalistikada yutuqqa erishish uchun ko‘p qiyinchiliklarni boshidan kechirgandi. U kasbiy faoliyatning barcha bosqichlaridan o‘tgan. U kishi o‘tkir hazil hissiga ega bo‘lib, hammani darhol o‘ziga rom etardi. Nima yozmaylik, har doim uning fikrini kutib turardik. U bizga erkin fikrlashni va rost yozishni o‘rgatgan edi.

– Ustoz Ahmadjon Muxtorov, mubolag‘asiz, tug‘ma jurnalist edilar, – deydi O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan jurnalist  Nusrat Rahmat. – Ba’zan shunday kunlar bo‘lardiki, biror voqea yo ijodiy safardan keyin daftarlariga nazar tashlab, matn teruvchiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri maqolani aytib turar va bu maqolani ertasiga gazetaning sahifasidan o‘qir edik. Bu u kishining yuksak mahoratidan darak berardi.

Zohir Hasanzoda,

O‘zbekiston Jurnalistlar uyushmasi a’zosi.