Iroda Umarova va Dadaxon Muhammadiyev dueti

Duet loyihasining bu galgi mehmonlari virtual adabiy muhit, asl adabiyot va bestsellerlar, ijodkor uslubi, mentalitet, tarjimachilikdagi kamchiliklar, havaskorlikdan professionallikkacha bo‘lgan davr va boshqa muammoli masalalar haqda suhbatlashdilar.

Iroda Umarova: Dadaxon, she’rlaringizni o‘qidim. Jimjimadan xoli satrlardagi anglamlar, tuyg‘ularning muhitga taqqosan tahlili va zarbli yakun. O‘ylaymanki, boshqalar ham bulardan sizning uslubingizni tanishadi. Uslub ijodkorning «tashrif qog‘ozi» bo‘lsa, unga yetguncha bir necha ohanjamada yozib ko‘rish tabiiy shekilli. Men, masalan, kuzatayotganlarimdan ba’zilarni yozishlaridan taniy olaman, bundaylar nasrda ham, nazmda ham bor. Iloji boricha boshqalarning ijodini kuzatib borishga harakat qilaman. Negadir ko‘p she’rlar bir-biriga o‘xshaydi. Uslub. Hatto kayfiyat ham. Kim yozganini bilib bo‘lmaydi. Bu esa zerikarli! Uslub shoirning ko‘rinmas imzosi bo‘lishi kerak. Hatto barmoq vaznida ham, sochmada ham. Kayfiyatda ham, dedim, ha, buyam urf tusiga kirganga o‘xshaydi. Yoshlarda ruhiyatdagi shikastlarni ifodalovchi, norozilik, qoniqmaslik, tarkidunyolik istash akslangan she’rlarni ko‘p o‘qiyapman. Bu esa baribir atrofimizdagi muhitdan uzilib yozolmasligimizni isbotlaydi. Muhitni esa ko‘rib turibmiz, ayniqsa virtual muhitni. Muhit uslub bo‘lmasligi kerak, aksincha uslubni muhitga olib kira olish muhim deb o‘ylayman.

Dadaxon Muhammadiyev: Avvalo e’tirof uchun rahmat! Nokamtarlik bo‘lsa ham aytay: sen o‘ziga xossan, deyish hammagayam yoqsa kerak… Men ham ijodkorning o‘z uslubi bo‘lishi tarafdoriman. Sening yozganingdan tanib olishsa, menimcha ijodning eng katta yutuqlaridan biri shu. Bir-biriga o‘xshaydigan she’rlarga kelsak, bu – bir-birimizni o‘qimayotganligimizdan. Yoki bo‘lmasa bir-birimizni tan olmasligimizdan. To‘g‘ri, tan olmaslik, qoniqmaslik yanada yaxshi ijod qilishga turtki bo‘ladi. Lekin bu qadar o‘xshashliklar, bir xilliklar bo‘lishi kerak degani emas-da. Bugun yana o‘zida his qilmagan narsasi haqida yozish odati ham paydo bo‘ldi. Muhabbat nimaligini bilmasdan muhabbat haqida, ayrilib ko‘rmasdan yo haqiqiy ayrilish nimaligini anglamasdan ayriliq haqida, Vatan nimaligini his qilmasdan Vatan haqida yozishlar bor…

Virtual muhit yo‘q. Men virtual olamdagi jarayonlarni muhit deb hisoblamayman. Pala-partish va tartibsiz bir-birlariga yozganlarini uzatishlar bor. Bir-birini o‘qish yo‘q. Siz aytayotgan muhit balki hozir yo‘qdir va keyinroq paydo bo‘lar. Har holda texnika taraqqiyoti – hayotimizning bir qismi. Muhit esa yaxshi she’rlar, yaxshi hikoyalar, yaxshi asarlar atrofida paydo bo‘ladi. Biz bir zamonning odamlarimiz, o‘zimizning davralarimiz bor. O‘zimizni yosh jihatdan, jins jihatdan, qarashlar, fikrlar jihatdan qaysidir guruhga mansub deb hisoblarmiz, lekin har birimizning ichimizda o‘zimizning muhitimiz bor. O‘quvchi muhitni emas, ijodkorni tan oladi.

I.U: Lekin ta’sir – targ‘ibning bir jihati emasmi? Ijodkor ta’sirlanganicha yozadi, o‘quvchi anglaganicha ta’sirlanadi. Meni ijodimizda milliylik kamayib borayotgani xavotirga soladi, bunda muhitning roli yo‘q deb o‘ylamayman. Jahon darajasiga chiqish uchun  uslubda ham ergashish kerakmi? Biz jahon she’riyatidan deb o‘qiyotganimiz she’rlar ham qaysidir millatning, xalqning, shaxsning yo‘nalishi… Balki, G‘arb g‘azal yozmagani uchun bizning uslublarda yozmas? Bizda ballada bor, sirenada, sonet, xokkular bor. Baxshiyona, masnaviylar-chi? Erkin Vohidov g‘azal uslubida samarali ijod qilganlar, qadim an’anadan o‘ziga xos zamonaviy imzosini yaratganlar. Bu mavzuga nima deysiz?

D.M: Millatning o‘z tili bo‘lgani kabi millat adabiyotining ham o‘z ifoda uslubi bo‘lishi kerak, deb hisoblayman. Bu uslub bizdan oldingilarning adabiy merosi va bizning qarashlarimiz, bilimimiz, yozganlarimiz bilan shakllanadi. Jahon adabiyotidan esa… Keling shuni «chet el adabiyotidan» deylik. Chunki, jahon adabiyoti – keng tushuncha. Hamma chet el adabiyoti ham bizning nazarimizdagi jahon adabiyoti bo‘lavermaydi. Chet el adabiyotidan esa tajribalarini o‘rganish mumkin. Ruhiyatiga kirib borish, nimani yozayotganlari va shu orqali nimani o‘ylayotganlari, nimani his qilayotganlarini anglash mumkin bo‘ladi. Yoki oddiy o‘quvchi sifatida boshqa bir millat uslubida, ruhiyatida yozilgan asardan zavq olish mumkin. Lekin bo‘lsa-bo‘lmasa ergashaverish yaxshi emas.

Tarjimalar ham qilish mumkin. Tarjima ijodkorga juda ko‘p narsa beradi. Eng avvalo ruhiyatingizni boyitadi. Agar tarjima qilayotgan ijodkorning ta’siriga tushib qolmasangiz sizga katta ruhiy va hissiy ozuqa beradi. Men barcha ijodkor imkon boricha tarjima qilib ko‘rsa yaxshi bo‘ladi, deb hisoblayman. Hech bo‘lmaganda bizdan boshqalar nima yozayotganlarini bilish uchun…

I.U: Tarjima – ijodkor uchun parallel yo‘nalish. Men ham turk tilidan hikoyalar tarjima qilib ko‘rdim. «Choliqushi»ni birinchi marta o‘qigan paytlarim yozuvchi o‘zbek tilida yozgan deb o‘ylaganman. Mirzakalon Ismoiliy turk tilining nozik ifodalarini saqlab, mahorat bilan tarjima qilganlar. Yaqinda «Kapitan qizi»ning yangi nashrini olib o‘qidim, lekin oldingi nashrichalik yoqmadi. Tarjimonlar boshqa-boshqa kishilar. Furug‘ Farruxzod, Loyiq Sherali she’rlarini Odil Ikrom tarjimasida aslini o‘qiganday miriqib o‘qiyapmiz. Gulnoz Mo‘minova, Mirzohid Muzaffar tarjimalari ham ajoyib. Anna Axmatova she’rlari esa uncha ma’qul kelmadi, oddiy so‘zlar, zo‘riqqan satrlar… bunga tarjima sababmi desam, tarjimonlari ancha. Uni nega maqtashlarini tushunmadim, ochig‘i. «Asl tilida o‘qisang, qanday yozganini bilasan» deyishadi. Gohida tarjima aslidan ham yaxshi chiqqanini kuzatamiz. Chet tilidan tarjimalar… Chet tiliga tarjimalar-chi, bu tomoni oqsamayaptimi?

D.M: Tarjimani ijodkor qilsa siz aytgan «Choliqushi»day katta asarlar kattaligicha o‘quvchi qo‘liga yetib boradi. Lekin bugun tarjima borasida oqsoqliklar bor. Ayniqsa, yoshlar orasida. Bugungi ijodkorlar aksariyati chet tilini bilmaydi, bilganlari tarjima qilgisi kelmaydi. Aksinchalari esa sanoqligina. Ana shu tarjimadagi bo‘shliqni to‘ldirish uchun chet tili fakultetlarini bitirgan yoki o‘qiyotganlarga murojaat qilyapmiz. Tushuning, ular sizga asarni so‘zma-so‘z tarjima qilib berishlari mumkin, lekin ijodkor bo‘lmasa asarning badiiy kuchini ham to‘lig‘icha o‘zbek tiliga olib kirib berolmaydi. Aytmoqchi bo‘lganim, chet tilini bilish – bu badiiy tarjima qila oladi, degani emas.

Ijodkorga tarjima qildirish uchun esa buni ularning o‘zlari xohlashlari kerak. Chet tilini o‘rganishni ham, tarjima qilishni ham. Yo‘qsa to‘garaklar tashkil qilasizmi, grandlar ajratasizmi, televizorda, minbarlarda bot-bot takrorlaysizmi, baribir, o‘rtamiyona tarjimalar kitob javonimizni to‘ldirib boraveradi.

Chet tiliga tarjimalarni o‘sha chet eldagilarning o‘zlari qilib olaverganlari yaxshimikan, nima deysiz? Boshqalarning til imkoniyatlarini ulardan yaxshi biladigan yo‘q-da. Ularni kutib o‘tiramizmi, tarjima qilib beramiz, bizni o‘qishsin desag-u, yaxshi bir asarni haminqadar (boshqa til imkoniyatlariga kuchimiz yetganicha) tarjima qilib bersak, ular bizni, oddiy qilib aytganda, «o‘zbeklar shunday yozarkan-da», deb o‘ylashmaydimi? Buni tushunish uchun bizning tilimizni biladigan biror ingliz yoki fransuzning o‘z tilidagi asarni o‘zbek tiliga tarjima qilishini tasavvur qilib ko‘rish yetarli.

I.U: To‘g‘ri. Ijodkorlar ko‘p, adabiy muammolarga amalda yondashadiganlar nisbatan kam. Ijodkorlarning havaskor qatlami salmoqligina ekanini hisobga olsak, bu yomon emas. Aksincha… ularning shoirman deb ishonishlari yomon. Imlosi rasvo, quruq gapdan yoki zo‘raki satrlardan iborat yozuvlarni she’r deb taqdim etishyapti, internetga joylashyapti, tarqatishyapti. Dahshatlisi, chet tiliga tarjima qilib yo qildirib, «o‘zbek shoirlari almanaxi» nomi ostida jahonga yoyishga urinishyapti. Ijodiy tadbirlar, taqdimotlar, klublar, to‘plamlar urchib ketdi. Ularga ham chapak chaladiganlar, muxlislik qiladiganlar bor. Bu endi havaskorlik emas, g‘ofillik yo johillik, yo ikkisiyam. Bu toifa tanqidga tupurgan, zari yo zo‘ri bor, yorib kelaveradi. Qizig‘i, ba’zilarning kitoblarida hurmat qiladiganim shoir yo nosirning so‘zboshisini o‘qib qolaman. Buyam bir og‘riq. Bugungi samimiy shoirlar sifat jihatidan ustun bo‘lishlari shubhasiz, lekin auditoriya jihatdan ular oldinda…

D.M: Ha, auditoriya jihatdan ular oldinda…

Bilasiz, televideniyeda ishlayman. Televideniye odatda reklamaga tayanadi. (Davlat buyurtmasi boshqa masala) Reklama esa auditoriyaning kengligiga qaraydi. Yuqorida aytilgan jihatga reklamaning aloqasi yo‘q-ku, lekin auditoriya masalasi o‘xshash. Yengilroq ko‘rsatuv bersang – tomoshabining ko‘p, og‘ir, tahliliy, kattaroq narsa bersang – kam.

Bugun virtual olamdagi o‘quvchi siz aytayotgan zalvorli ijodkorlardan ko‘ra havaskorlarni ko‘proq taniydi. Bu gaplarimizdan qanchasi xafa ham bo‘lishi tayin. «O‘zing yozyapsanmi – yozaver. Boshqalar bilan ishing bo‘lmasin, senga halaqit berishyaptimi?» deyishlari mumkin. Lekin she’r deb hamma narsaniyam yozib ketaverish yaramaydi-da. Har bitta sanaga munosabat bildirish, har bitta ismga maqtovlar yog‘dirish yoki qizlar ismini jimjimador qilib terib chiqish, hamma ayta olishi mumkin bo‘lgan gaplarni qayta va qayta aytaverish… Gapirsang rostdan ham xafa bo‘ladi…

Ijodkor akalarimizdan bunga munosabat ham eshitganman: «Qo‘yaver, vaqt o‘zi ajratib oladi yaxshi va yomon asarlarni. Kelajakka qaysi asarlar qolishini sen belgilamaysanku» degan. Lekin o‘quvchining didi-chi? Uni o‘ldirib qo‘yamiz-ku?! Bo‘g‘inlarini to‘g‘irlab qofiyasini keltirsang she’r bo‘lib qolmaydi-ku?!

Achinarlisi, yaqin kelajakda buning oddiy holatga aylanishidir…

I.U: …Balki aylanib bo‘lgandir? Shu o‘rinda kelib qolgan fikrni aytsam: ko‘plar barmoq vaznida yozishni oson hisoblaydi. Oq she’rni murakkab deb, uni tushunmagan, hazm qilolmaganlarni yoki yozganni ayblash holatlariga duch kelyapman. Menimcha barmoq vaznida yozish qiyinroq. Unda vazn, qofiya bor, shularga tushgan holda ortiqcha biron so‘z ishlatmaslik kerak. Oq she’rda qolip yo‘q, she’rni qolipga solish esa baribir mushkul. Erkin vaznda esa ohanglarni kelishtirish qiyin. Bu jihatdan barmoq vazni ustun. Bemalollikda esa o‘z nomi bilan erkin vazn. Bu gaplarni yuqorida ta’kidlaganimday, barmoq vazniga yuqoridan qarashlar paydo bo‘lgani uchun aytyapman. Menga ikkisi ham yoqadi. Yaxshi she’rlarni o‘qiyotganimda janrning ahamiyati qolmaydi. Demak, gap janrda emas, ijodkorda ekan-da?

D.M: Ba’zan shunday she’rlar o‘qiysanki, janriga hatto e’tibor ham bermaysan. Janri, qofiyasi esingda ham qolmaydi. Faqat ohang shuuringda qoladi. She’r senga singgadi, uni his qilasan. Ana shunda janrning ahamiyati yo‘q ekanligini anglaysan.

Men oq she’r yoki barmoq vaznidagi she’rni ajratmayman. Qaysi shaklda bo‘lishidan qat’iy nazar ShE’R o‘qiyman. ShE’Rga muxlisman. Bu mening muxlisligim va mening fikrim. Boshqalarda, balki boshqachadir… Lekin muhimi – yozish. Yozgandayam kimningdir yodida, ko‘nglida qoladigan qilib yozish.

Ko‘p yaxshi she’rlarni o‘qiymiz. Ba’zi she’rlarni o‘qiganingizda rohatlanasiz, maza qilasiz. Hatto sizni larzaga soladi ham ayni o‘qish jarayonida. Lekin bir muddat o‘tmasdan o‘sha she’rni eslolmaysiz. Oddiy qilib aytganda o‘sha she’r sizga «yuqmaydi». Bunaqa she’rlar menda ham, sizda ham, boshqa ijodkorlarda ham bo‘lishi mumkin. Lekin ba’zi ijodkorlar bor bo‘yi bilan shunday-da. Nima deysiz, bu ham iste’dod mahsulimi yoki yasalgan she’rlarmikin?

I.U: Ikkalasi ham bo‘lishi mumkin. Qanday qabul qilish esa kayfiyatga ham bog‘liq bo‘lsa kerak, bir dasturxondan har kim ta’bi tortgan taomni tanovul qilgani kabi. Ba’zi she’rlarni atay yodlamasak ham xotiramizga o‘rnashib qoladi. Ba’zilarini takror urinib ham yodlolmaymiz. Bu endi ilhom kabi ixtiyoriy bir jarayon… To‘g‘risi, bu savolingizga javob berishga qiynaldim.

D.M: Menimcha oxirgi vaqtlarda katta-katta narsalar yozolmayotganligimiz sababi ham shundan. O‘zimizga o‘zimiz mahliyo bo‘lib qolganmiz. Ijtimoiy tarmoqda yuz-yuz ellikta «yoqdi» tugmasi va besh-o‘nta «barakalla», «ofarin» degan so‘zlarni mezon deb bilayotganligimiz – bizning ahvolimiz…

I.U: «Adabiyotda portlash bo‘lmayapti… Adabiyot o‘layapti… Adabiyot xor bo‘lyapti…» Bunaqa iddaolar ko‘paygan va aksari norozilar kitobxonlar emas, ijodkorlar. Hozirda «bestseller» deb taqdim etilayotgan asarlar bilan o‘zbek adabiyotini taqqoslash ko‘paygan. Imkon bo‘lganda «bestseller»larni kuzatib boryapman. Ularning aksariyati «chet elning xo‘rozqandi» degan fikrdaman. Azamat Qorjovovni tanqid qilib, chet ellik Azamat Qorjovovlarning asarlarini ko‘klarga ko‘tarib taqrizlar yozishlari ajoyib. Adabiyotga ham moda kirib keldi. Tijorat bor. Kitob biznesi bilan shug‘ullanuvchilar, tabiiyki, reklamani qoyillatishga urinishadi. Jalb etuvchi muqova, jarangli nom, chet ellik muallif ism-sharifi, asarni o‘qigani bilan maqtanuvchi yoki rostdan ham qiziqib o‘qigan kishilarga ergashuvchi qatlam (afsuski, bular ko‘pi endi maqtanish uchun)… Did umumiylashib borayotganday. Istaymizmi-yo‘qmi, kitobni tanlab o‘qishgacha bir davrdan o‘tamiz. «Bestseller» o‘qiyotganlar ham shu davrda, faqat ular chet el ijodkorlarini o‘qishyapti. Chet el adabiyotini o‘qiganlar aksari o‘z adabiyotimizning maishiy mavzulardan ortmaganini yozishadi. Aslida dunyo bo‘ylab mashhur asarlarning salmoqli foizi maishiy mavzudan iborat. Farqi: targ‘ib zo‘r, ijod, aql mehnati yuksak baholanadi, asar asosida filmlarni qoyillatib ishlashadi, o‘zimizning yozarmanlar ko‘klarga ko‘tarib taqdim qilishadi. «Yolg‘izlikning yuz yili»ni durdona asar deb taqdim qilishgan bo‘lsa, biz ham durdona asar deb qabul qilishimiz shart emas! Lekin asar ustida yotvolib olishadiganlar borki, bu muxlislikdan ko‘ra manqurtlikka o‘xshaydi. Uzr, qo‘pol bo‘lsa ham fikrim shu. Asar kimlargadir rostdan yoqadi, bunday sidqidillarga e’tirozim yo‘q, ular boshqa.

D.M: Bu holat o‘zimizning asarlarga nisbatan ham bor. Ko‘proq yozuvchiga nisbatan. Bir yozuvchini o‘qisa boshqasini tan ololmay qoladiganlar bor. Chin ma’nodagi muxlislik boshqa narsa. O‘sha yozuvchiga taqlid qilish, unga o‘xshab gapirishga harakat qilish, bo‘lsa-bo‘lmasa undan iqtiboslar keltiraverish – bu holatlar ko‘payib ketsa odamning g‘ashini keltiradi…

Siz aytayotgan «bestseller»larga kelsak, ular faqat sotuv uchun xolos. Aslida «bestseller» so‘zining asl ma’nosi ham shu emasmi? Lekin o‘rtaga chegara qo‘yib olish yomon: «Ko‘p sotiladigan» va «kam sotiladigan». Istaymizmi-yo‘qmi, chet el adabiyotidan ulgu olamiz. O‘zimizning «bestsellar»larni tanqid qilib, chet elnikiga taqrizlar yozayotganlar ularning farqini ham tushuntirib berishsa yaxshi bo‘lardi. Mening bu boradagi tushuncham esa bunday: hamma gap maishiy mavzuni san’at darajasiga olib chiqa olishda. O‘sha chet el asarlari odamning vaqtini o‘g‘irlash bilan birga estetik zavq ham beradi. Maishiy mavzu adabiy jihatdan ham qimmatli qilib yozilgan. Shuning uchundir  unga taqriz yozadilar.

Mavzular ham toifaga ajraladi, ya’ni o‘zimizning mavzular va jahonga chiqa oladigan mavzular bo‘ladimi, deb o‘ylab qolaman. Bu mening o‘quvchi sifatidagi xulosam. Chingiz Aytmatovning «Kassandra tamg‘asi» («Oxirzamon nishonalari»)  va «Jamila» asarlarini olaylik. Ikkalasi ham qardosh tillardan tashqari ko‘plab chet tillariga tarjima qilingan. Lekin o‘quvchi soni jihatdan «Kassandra tamg‘asi» ustun. Chunki mavzu jihatdan bu asar boshqa millat, boshqa mentalitet, boshqa din va boshqa irqdagilarni ham qiziqtira oladi. Faqat o‘zimizga qardosh millatlar doirasida shu ikki asarni solishtirganda esa «Jamila» ustunlik qiladi. Buning sababi esa urf-odatlarimiz, mentalitetimiz va shuning zamirida his qiladigan tuyg‘ularimiz umumiy. Aytmoqchi, bo‘lganim, masalan Tog‘ay Murodning «Yulduzlar mangu yonadi»sini xorijliklar o‘qimasa bunga kuyunish shart emas. Chunki u bizning milliyatimizni ko‘rsatib, eslatib turadigan asar. Biz uchun g‘oyat qadrli. Lekin Baxtiyor Abdug‘afurning «Uzbechka»si ko‘p tillarga tarjima qilinib, chet elda muxlislari ko‘p bo‘lsa, bunga faqat va faqat xursand bo‘lish kerak. Sababi, bu asar mavzusi ko‘pchilikka aloqador. Ko‘p millatlarga va ko‘pgina xalqlarga.

I.U: Yetkazishga qiynalayotganim fikrlarni aytdingiz, rahmat. Bir qo‘shimcha qilsam: asarga mentalitet bilan yondashib o‘qish kerak deb hisoblamayman. Siz yo menga yoqmagan tasvirlar qahramonlar uchun tabiiy hol bo‘lishi mumkin va shuning uchun adib ularni yozgan, yozadi. «Jamila»ni qirg‘iz bo‘lib o‘qish kerak, «Anna Karenina»ni rus bo‘lib… Kitobni tarbiya vositasi deyishadi, u tarbiyada taqlid emas, fikrlash detali bo‘lib xizmat qilishi kerak.

D.M: Bu fikringizga to‘liq qo‘shilaman. Inglizcha yo ruscha asardagi o‘ta shaxsiy munosabatni ifodalovchi sahnalar bizga begona bo‘lgani kabi bizning mol go‘shtini paqqos tushirib yeyayotganimiz hindlar uchun g‘ayritabiiy tuyulishi mumkin. Shu ma’noda har bir asarni o‘sha millat mentalitetidan kelib chiqib o‘qish kerak. Taqlid esa umuman boshqa narsa.

I.U: Odatda ijod haqida ijodkori emas, kuzatuvchilar gapirib, baho berishlari an’anaga aylangan. Kuzatganlarimiz haqida harna fikrlashdik. O‘z ijodimizga ham to‘xtalib o‘tsak yaxshi bo‘lardi. Aslida deyarli ijod qilmayapman. O‘n yilcha oldin ko‘pgina janrlarda yozib ko‘rgan ekanman: hikoya, qissa, she’r, publitsistika… Tan olaman, aksari ish yuzasidan, gonorar uchun bo‘lgan. Tanqidsiz, faqat maqtovli muhit bilan xato qilayotganim(iz!)ni anglashim uchun, afsuski, ko‘p vaqt kerak bo‘ldi. Hozir faqat she’r yozyapman. Kam. Yozadiganim yaxshi chiqishiga ishonsam. Shu vaqtgacha yozganlarimga havaskor maqomini berdim, buyog‘ini vaqt va saboqlar ko‘rsatadi… Mukofotlar uchun, gonorarlar uchun chiqarilgan kitoblarimdan uyalyapman. Bular o‘zimni haqli hisoblagan ba’zi yutuqlarimni bosib ketadi. Xulosam shuki: ijodkor yolg‘iz bo‘ri bo‘lishi kerak! Ijod muhabbatga o‘xshaydi, faqat ijod va ijodkor, o‘rtadagi har qanday odam ortiqcha.  Ular jigarimiz bo‘ladimi, do‘stimizmi yo muxlis, chalg‘itishadi, muhabbatlari xalal beradi. Yozganimizga begonalar bergan baho haqqoniyroq bo‘ladi.

Sizning ijodingizda havaskorlik ko‘rmadim. Sizda ham bolalik mashqlari, yoshlik g‘o‘rliklari bor-u ma’lum maqomga yetganingizdan keyin ommaga havola qila boshladingizmi yo  qanday bo‘lsa shundaymi? U holda «shoir emas, iste’dod tug‘iladi» degan tushunchamni parchalagan bo‘lasiz.

D.M: Taassufki, tushunchalaringizni parchalamasam ham biroz o‘zga o‘zanga buraman. Nega bolalik mashqlari yoki yoshlik g‘o‘rliklari bo‘lmasin? Menimcha har qanday ijodkorda, hatto favqulodda iste’dodlarda ham boshlang‘ich mashqlar bo‘ladi. Axir iste’dod mehnat bilan shakllanmaydimi?

Navoiyda yashaganimda, gazetada, televideniyeda ishlab yurgan paytlarimda bir jihatga ko‘p duch kelardim. Biror joyga metarial tayyorlash yoki intervyu olish uchun borganimda ba’zan «Shoirmisiz?» deb so‘rab qolishardi. «Shoirman» deyishga jur’atim yetmasligi aniq-ku, «Ba’zi-ba’zida yozib turamiz» deb qo‘yaqolardim. «Men ham yoshligimda she’rlar yozganman» degan mazmundagi gaplarni ko‘p eshitardim. Va ba’zan o‘zim ham «Men ham yigirma-o‘ttiz yil o‘tib biror yosh ijokorni uchratsam shu gapni aytsam kerak» deb o‘ylab qolardim. O‘zimga ishonch yo‘q edi. O‘sha «Bir vaqtlar men ham yozib turardim» degan iste’dodlar tirikchilik, oila, ro‘zg‘or tashvishi bilan ijoddan uzoqlashgan, keyin esa qayta olmagan, deb o‘ylayman. Ayni vaqtda men va mening tengdoshlarim – ana shu davrdamiz. «Sen yotib olib yozsang-u oilangga yetarli sharoit yaratib bera olmasang… Sen shoir bo‘lsang – bolalaringni aybi yo‘q-ku» deb o‘ylab qolaman. Ko‘pchiligimiz uy qilaman, sharoit yarataman, deb ana shu davrdan o‘ta olmay qolib ketamiz…

Ba’zan bir-ikki oy hech nima yozmay qo‘ysam «Nahotki, endi yozolmay qolsam-a?» degan hadik uyg‘onadi. To‘g‘ri, so‘zlarni qo‘shib-chatib jimjimador bir nimalar to‘qib tashlash ko‘pchilikning qo‘lidan keladi, lekin haqiqiy yozish jarayonini o‘zingiz tushunasiz-ku. Yana yoza boshlaganimda esa o‘sha ijod qilolmay qolgan paytlarni eslab «Balki bu oxirgisidir…» degan o‘y ham o‘tadi.

Savolingizga kelsak, men ko‘p narsa yozib tashlab, faqat ba’zilarini e’lon qiladigan odam emasman. Avvaldan shunday. E’lon qilinmagan she’rlarim uncha ko‘p emas. O‘zi kam yozaman. Bu mas’uliyatmi, o‘zini-o‘zi rad qilishmi, boshqami, bilmayman.

Qizg‘in suhbatni shu yerga kelganida, yakunlaymiz. O‘rta yoshli ijodkor shaxsiyati aks etgan suhbat uchun Iroda va Dadaxonga minnatdorchilik bildirib, kelgusida o‘z uslubiga ega katta shoirlar yo‘lini bersin, deb qolamiz.

Nodirabegim yozib oldi.