Kitobdan bezdirayotgan bozor adabiyoti
Bugun yoshlar o‘rtasida so‘rovnoma o‘tkazilsa, ular qanday kitoblarni tanlaydi? Afsuski, ushbu tanlov aksariyat hollarda bizni quvontirmasligi aniq.
Kitob do‘konlarida o‘zbek adabiyoti namoyandalari, taniqli yozuvchi-shoirlarimiz, jahon adabiyoti durdonalari qatorida milliy mentalitetimizga to‘g‘ri kelmaydigan, axloqsizlik va jangarilikni targ‘ib etuvchi, ruhiy-psixologik muvozanatni izdan chiqaruvchi, bir zumda katta tadbirkorga aylantirishni da’vo qiluvchi zo‘rma-zo‘raki tarjima asarlari istagancha topiladi.
Ochig‘i, yurtimizda kitob do‘konlari, kitoblar savdosi, marketingi havas qilsa arziydigan darajada rivojlandi. Biroq, mazkur ziyo maskanlarini aylanish asnosida ko‘ngilda xavotir paydo bo‘lishi aniq. Sababi, mamlakatimizning turli nashriyotlari, ayniqsa, xususiy nashriyotlar tomonidan kitobxonlar uchun tavsiya etilayotgan ba’zi adabiyotlarning mavzusi har qanday sog‘lom fikrli insonni tashvishga soladi. Masalan, ayrim kitob do‘konlarini aylanib, bir qarashdayoq e’tiborni jalb qiladigan «Meni kuchliroq sev», «Ishq haqida 40 qoida», «Ishq sirlari», «Ichingdagi shayton», «Kimga tegishli bo‘lsang seni albatta topadi» kabi o‘nlab kitoblar e’tiborimizni tortadi. Bularning aksariyati tarjima kitoblar bo‘lib, yoshlar ko‘proq muqovasida jilmayib turgan chiroyli qiz surati tushirilgan, nomi jimjimador asarlarni ko‘proq sotib olmoqda. Kitob savdosida inson ruhiyati, tadbirkorlik, biznes, boy bo‘lish sirlarini o‘rgatuvchi tarjimalar ancha xaridorgir.
Ma’lum bir daromad manbaiga ega ba’zi qalamkashlar tomonidan chop ettirilayotgan bir necha qismli «ijod» namunalari ham istagancha topiladi. Bozor iqtisodiyotining shafqatsiz qonunlaridan biri shu – pulini to‘lagan kitoblarini istagancha chiqaraveradi. Ba’zan bir yilda ikkita-uchta detektiv asarlar yozib tashlashini da’vo qilayotgan ustomon «yozg‘uvchi»larning bemaza kerikligiga ko‘zimiz tushganida miyig‘imizda kulib qo‘yamiz.
Ammo bu toifalar kitobni allaqachon biznesga aylantirib olgan. Har yili kitob chiqaradi. Shilliqqurtdek kerakli joylarga kirib boradi. Har qanday usul bilan bo‘lsa ham maqsadiga erishadi. Bundan eng katta zararni kitobxon ko‘radi, albatta. Chunki u tanlov qilayotganda bugungi kundagi mashhur asarlar sifatida ko‘proq shu kitoblarga ko‘zi tushadi. O‘z navbatida, ijtimoiy tarmoqlar orqali ham bunday kitoblar targ‘iboti bo‘yicha tinmay harakat qilinmoqda. Qarabsizki, adabiyot deganda yosh kitobxonning ko‘z o‘ngida usti yaltiroq, ichi qaltiroq kitoblar keladi. To‘g‘ri, o‘zbek adabiyotida hamisha ma’lum bir davr uchun vaqtinchalik mashhur bo‘lib, qarsak va olqishlarga sazovor bo‘lgan ijodkorlar bo‘lgan. Ammo ularning adabiyotdagi umri uzoq bo‘lmagan. Haqiqiy adabiyot aslo zavol topmaydi. Demak, bu farqni ajrata bilish hamda vaqtinchalik olqish va qarsaklar adabiyotining o‘ziga xos ta’sir doirasiga tushib qolishdan ehtiyot bo‘lishimiz lozim.
— Hozirgi kunda ayrim ustomonlar tomonidan tijorat maqsadida chiqarilayotgan kitoblar haqiqiy adabiyot emas, balki sun’iy ravishda yaratilgan his-tuyg‘ular, qiziquvchanlikka qurilgan marketing mahsulotidir, — deydi yosh ijodkor Shohrux O‘ktamov. — Ayniqsa, ba’zi xususiy nashriyotlar bozor iqtisodiyoti tamoyillariga ko‘ra harakat qilib, ko‘proq tijoratlashgan adabiyotlarni chop etmoqda. Bu san’at asarlari emas, bozorga yo‘naltirilgan mahsulotlar yaratilishiga olib kelmoqda. Qolaversa, global ijtimoiy tarmoq adabiyotga shunday ta’sir o‘tkazmoqdaki, natijada o‘quvchi uzoq fikr yuritishga undovchi kitoblarni emas, tez hazm bo‘ladigan, sodda va ko‘ngilochar, maishiy bestsellerlarni afzal ko‘rmoqda. Kitobxonlarning boshlang‘ich qiziqishi ham ko‘proq tarjima kitoblarga bo‘lmoqda. Taajjublanarlisi, ayrim tarjima asarlarda qo‘pol xato va kamchiliklar ko‘pligi uning internetdagi dasturlar yordamida texnik tarjima qilinganligini anglatadi. Aksariyat hollarda tijorat maqsadida chop etilayotgan kitoblarda axloqiy me’yorlar yetishmaydi. Natijada bu kabi qo‘lbola asarlar bilimsizlik va zo‘ravonlikni targ‘ib etadi.
Aytish joiz, keyingi yillarda o‘zbek tiliga tarjima qilinayotgan kitoblar jamiyat tafakkuriga katta ta’sir ko‘rsatyapti. Tabiiyki, jahon adabiyotining turli yo‘nalishlariga mos, turli madaniyat va mafkuralar timsoli bo‘lgan asarlar tarjima qilinar ekan, ushbu jarayonning ijobiy va salbiy jihatlaridan aslo ko‘z yumib bo‘lmaydi. Boisi ayrim tarjima kitoblar yoshlar qalbiga begona g‘oyalarni singdirib, milliy qadriyatlardan uzoqlashtirayotgani ayni haqiqat.
Hozirgi kunda ko‘cha-ko‘yda milliy mentalitetimizga rahna soluvchi axloqsizlikni targ‘ib etuvchi turli yozuvlar tushirilgan kiyimlarni kiyib yurgan yangi avlod vakillarini ko‘rish tashvishlanarli. Lekin ular hech kimdan uyalayotgani yo‘q. Aksincha, o‘z jirkanchligini ko‘z-ko‘z qilayotgandek, beo‘xshov xatti-harakatlari bilan barchaning e’tiborini o‘ziga jalb etishga intiladi. Demak, bu o‘rinda ham bizga haqiqiy adabiyot, kitobxonlik madaniyati yordamga kelishi zarur. Unutmang, kitob tanlash – bu shunchaki o‘quv jarayoni emas, balki o‘z kelajagimizni belgilash tanlovidir.
Botir Madiyorov.
