Korrupsiya - ijtimoiy ong mevasi yoki pora olish va berishni to‘xtatish mumkinmi?
BMT ma’lumotlariga qaraganda, korrupsiya bilan investitsiyalar oqimi o‘rtasida o‘zaro qarama-qarshilik mavjud ekan, ya’ni davlatda korrupsiya darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, mamlakat iqtisodiyotiga investitsiyalar kirib kelish darajasi shuncha past bo‘lar ekan.
Shu nuqtai nazardan, illatga qarshi kurash olib borish uchun dastlab uning kelib chiqish ildizlarini aniqlash muhim.
Huquqiy manbalarda korrupsiyaning asosiy sabablari sifatida 4 ta omil ko‘rsatilgan. Bular – iqtisodiy ildizlar, huquqiy sabablar, institutsional sabablar va ijtimoiy sabablar yoki jamiyatdagi muhit.
Korrupsiyaning birinchi omili bo‘lgan iqtisodiy ildizlar haqida gapirganda shuni aytish kerakki, tarixdan korrupsiya iqtisodiy hodisa sifatida tovar-pul munosabatlari bor joyda mavjud bo‘lib kelgan. Davlatda iqtisodiy faoliyatga nisbatan o‘rnatilgan turli xil cheklashlar, amaldorlarning keng, nazoratdan xoli, cheklanmagan yo ruxsat berish, yo taqiqlash vakolati korrupsiyaning kurtak otishiga zamin yaratadi. Shu bilan birga, katta boyliklarga ega bo‘lgan ba’zi ishbilarmonlar o‘z daromadlarini ko‘paytirish maqsadida va bozordagi raqobatda alohida imtiyozlarga ega bo‘lish maqsadida hukumat amaldorlarini pora evaziga sotib olish, ularni o‘z ixtiyorlariga bo‘ysundirishga harakat qiladilar.
Korrupsiyaning keyingi omili huquqiy sabablar haqida aytganda, uning rivoji davlatdagi qonunlarning sifatiga bog‘liq bo‘lib, nomukammal bo‘lgan qonunlar ishlamaydi va korrupsiyaga moyil shaxslar bundan ustamonlik bilan foydalanishga intiladilar.
Korrupsiyaning keyingi omili institutsional sabablar bo‘lib, ularga davlat boshqaruvi tizimidagi nuqsonlar, demokratik institutlarning kuchsizligi, hukumat faoliyatining yopiqligi, fuqarolik nazoratidan xoliligi yoki boshqacha aytganda, notransparentligi kiradi.
Korrupsiyaning oxirgi omili ijtimoiy sabablar yoki jamiyatdagi muhit bo‘lib, bunga aholining huquqiy bilim va madaniyat darajasi, ma’naviyati, uyushqoqligi va jamoatchilikning faolligi kabi omillar sabab bo‘ladi.
Umuman, huquqni muhofaza qilish tizimlarida qonunbuzilishi, huquqbuzarlik va jinoyatchilik holatlarining mavjudligiga yo‘l qo‘ymaslik, uni keltirib chiqaruvchi sabablar va unga imkon tug‘diruvchi shart-sharoitlarning bartaraf etilishiga bog‘liq. Ularni quyidagilarda ko‘rish mumkin, ya’ni kadrlarni tanlash, lavozimiga tayinlash va tarbiyalash ishlaridagi kamchiliklar, xodimlar tomonidan o‘z xizmat burchini bajarishlari ustidan nazoratning talab darajasida emalsigi, jinoyatga oid ariza, xabar va boshqa ma’lumotlarning tergovoldi tekshirishlari, surishtiruvning to‘la, har tomonlama, xolisona o‘tkazilishi, qabul qilingan qarorlarning asosliligi va qonuniyligi, ularning natijasi bo‘yicha chiqariladigan xulosalarning asosliligi va qonuniyligi ustidan sohaviy nazoratning talab darajasida amalga oshirilmasligi, xodimlarga nisbatan kelib tushgan ariza va shikoyatlarning to‘la, har tomonlama va xolisona tekshirilmasligi, ularga nisbatan beparvolik, mas’uliyatsiz munosabatda bo‘lish, rahbarlikni amalga oshiruvchi xodimlarning vakolatlilik darajasining yetarli bo‘lmasligi.
Shunisi e’tiborliki, jamiyatdagi ijtimoiy ongning u yoki bu tarzda o‘zgarishiga, odamlarning davlat va qonunlarga nisbatan ishonchi paydo bo‘lishiga sudlarning o‘z vazifalarini qay darajada amalga oshirishlari ta’sirini ko‘rsatadi.
Sudlar tomonidan to‘g‘ri va adolatli qaror qabul qilinsa, fuqaro va yuridik shaxslarning buzilgan huquqlari tiklansa, u odamlar orasida jamiyatda adolat, haqiqat borligiga ishonch hosil qiladi. Buning aksi o‘laroq, fuqaro va yuridik shaxslarning huquqlarini poymol qiladigan noqonuniy qaror qabul qilinsa, ushbu qarorni qabul qilgan suddan va jamiyatdan odamlar orasida norozilik kelib chiqadi.
Demak, davlat xizmatiga barkamol, yetuk, sog‘lom fikrlaydigan, ma’naviyati yuksak, yaxshi tarbiya ko‘rgan, a’lo xulqli, ma’rifatli, dunyoqarashi keng, pok vijdonli shaxslarni qabul qilish ham korrupsiyaning oldini olishda muhim omillardan hisoblanadi.
