O‘zbekistonda mafkura, fan va din: chegarani qayerda va qanday qo‘yish mumkin?!

O‘zbekiston Milliy universiteti professorlaridan birining hikoya qilishicha, uning paleontologiyaga oid ma’ruzalaridan biri chog‘ida dunyo ilm-fanidagi evolyusiya nazariyalari borasida so‘z ketadi. Ma’ruzada Charlz Darvinning “Turlarning kelib chiqishi” asarini chetlab o‘tishning iloji bo‘lmaganidek, zamonaviy fanda bu nazariyaga kiritilgan aniqliklar, antropogenezga (“yaratilishning gultoji” bo‘lgan insonning kelib chiqishi haqidagi nazariyalar) oid yangi g‘oya va taxminlar haqida gapirmaslik ham imkonsiz edi. Shunda talabalardan biri (juda dindor bir yigit) achchiqlanib ketib, ma’ruzani bo‘ladi va o‘qituvchiga Darvinning nomini tilga olmaslikni, uning asarlari o‘rniga Qur’onni o‘qishni maslahat beradi. «Qur’onda hamma narsaga javob bor», ta’kidlaydi yigit. Hamkasbimiz dindor insonning hissiyotlariga daxl qilmay turib bahsni davom ettirish mumkin emasligini tushunardi. Boz ustiga, mavjud qonunlarga ko‘ra bu yigit universitet magistraturasiga O‘zbekiston musulmonlar idorasi huzuridagi Oliy islom institutining bitiruvchisi o‘laroq o‘qishga kirgan edi.

Hamkasbimiz ta’kidlashicha, bunday mojarolar uning ma’ruzalari jarayonida tez-tez ro‘y berar ekan. Buning ustiga, e’tirozlar yolg‘iz madrasa yoki Islom instituti bitiruvchilari tarafidangina bildirilmas ekan. Talabalar orasida dindor yoshlar kundan-kunga ko‘payib bormoqda. E’tiborlisi shuki, mazkur o‘qituvchi mashhur olim bo‘lib, Sorbonnada, AQSh hamda Kanadada va hatto Birlashgan Arab Amirliklari universitetlarida ma’ruzalar o‘qigan. Oxirgi holat alohida e’tiborga molik, zero u islom mamlakatidir. “U yerdagi talabalar Darvinning yoki antropogenez haqidagi fanning boshqa yirik namoyandalari nomining tilga olinishiga qanday munosabatda bo‘lishadi”, degan savolimizga javoban professorning aytishicha, ular buni xotirjam qabul qilishar va hatto bu nazariyalar, ularga qo‘shimchalar yoxud raddiyalar to‘g‘risida ba’zi hollarda uning o‘zidan-da yaxshiroq bilishar ekan. Eng asosiysi, bu hol diniy apologetika va murosasizlikdan kelib chiquvchi “mafkuraviy ziddiyat” tug‘dirmas ekan.

Suhbatimiz davomida hamkasbimiz bizning oldimizga tabiiy savollarni qo‘ydi: nega islom davlatida bu kabi nazariyalar e’tirozsiz o‘rganilgani holda, ta’lim dunyoviy xarakterda bo‘lgan bizning yurtimizda dindor talabalar bunday ta’limotlarni nafrat bilan qarshi olishadi? Holbuki, Birlashgan Arab Amirliklari yoki unga o‘xshagan islom mamlakatlarida astrofizika yoki antropogenez ta’limotini haqiqat o‘rnida qabul qilishadi, deb bo‘lmaydi. Shunga qaramay, bular o‘quv dasturlariga kiritilgan bo‘lib, na o‘qituvchi, na ularning talabalari – hech kimning xayoliga paleontologiya, falsafa, fizika va uning bo‘limlaridan “ateistlar fani” sifatida voz kechish fikri kelmaydi.

Xayolimizga kelgan yagona narsa shu bo‘ldiki, hamkasbimizga yurtimizda va umuman mintaqada islomning qayta tiklanishi ko‘p hollarda konservativ (ba’zida agressiv) shakllarda kechayotganini, bunga esa yaqin o‘tmishdagi ateistik siyosat uchun o‘ziga xos qasos sifatida qarash mumkinligini tushuntirmoqchi bo‘ldik. Ammo nafsilambrini aytganda, bu kabi holatlar bilan biz va boshqa hamkasblar ham ro‘baro‘ kelayotir va muammo aslida bundan ham murakkabroq ekanini yaxshi anglaymiz.

Zikr etilgan mayda ziddiyatlar bugungi kunda ko‘plab sohalarda kundalik voqelikka aylanmoqda. “Islom dinining tiklanishi”ga faqat milliy mafkuraning bir qismi yoki ma’naviy komponenti sifatida umid bog‘lash o‘zini oqlamadi. Aksincha, turli doiralarda islom dinini o‘rtaga qo‘yib gapirishga berilish (jumladan, ba’zi mansabdor shaxslar tarafidan) barcha, ayniqsa mafkura va ta’lim sohalarida bevosita yoki bilvosita ravishda to‘qnashuvu bahslarning yanada ortishiga sabab bo‘lmoqda. Dinning hayotimizga qaytishi bilan bog‘liq “qo‘shimcha”, ammo tamomila tabiiy hodisalar, xususan, yoshlarimizning muayyan qismi orasida islom dinining ekstremistik ruhdagi talqinlariga moyillik borligi, boshqaruvning dunyoviy shakliga, milliy urf-odatlarga va hokazolarga toqatsizligi haqida gapirmasak ham bo‘ladi. Ustiga-ustak, kuzatishlarimizga qaraganda, ko‘pincha biz bir qism yoshlarning (jumladan, OTMlarda ham) shu qadar diniy marginallashuviga duch kelmoqdamizki, keng ma’noda mamlakat xavfsizligi to‘g‘risida gapirish o‘rinli bo‘ladi.

Talabalar salmoqli qismining dindorligi – davr belgisi, bu yigit va qizlar ham jamiyatimizning bir bo‘lagi, mamlakatning o‘z huquq va dunyoqarashiga ega bo‘lgan fuqarolaridir. Lekin ular dunyoviy OTMni bitirib, boshqa muassasalarga o‘qituvchi, mutaxassis sifatida ishga joylashyapti. Aynan ular o‘z shaxsiy mafkurasi va singdirilgan aqidalaridan kelib chiqib, ta’lim sohasidagi yondashuvlarni o‘zgartirish bo‘yicha tashabbus ko‘rsatmoqdalar, o‘z tasavvurlarini zo‘rlab o‘tkazishga urinmoqdalar, ayrim fanlarning ta’lim dasturlariga kiritilishiga monelik qilmoqdalar, diniy mafkurani kuchaytirish talabi bilan chiqmoqdalar va hokazo. Vaholanki, kuzatishlarimizga qaraganda, bu talabalar hamda yosh tadqiqotchilar qatlami ko‘p hollarda islom asoslarini yetarli darajada chuqur bilmaydi va tushunmaydi, ularning jahdlari esa chuqur bilimga asoslangan harakatlardan ko‘ra ko‘proq hissiyotlar to‘lqiniga o‘xshaydi. Ularning zamonaviy ilm-fan, shu jumladan tarix fani haqidagi tasavvurlari ancha sayozdir. Biroq, ko‘pincha bo‘ladigandek, ular bilim kemtikligini ortiqcha so‘zamollik, yetarli tasavvurga ega bo‘lmasalar-da, “ajdodlarimizning muqaddas merosi” haqidagi o‘zlaricha tushungan mafkuraviy qoliplarga murojaat bilan to‘ldirmoqdalar.

Tan olishimiz joizki, bugungi kunda islom hayotimizning barcha jabhalariga, xususan, ilm-fan va ta’limga yoppasiga kirib keldi. Hatto o‘zimizga hisob bergan holda yashirmasdan aytish mumkinki, biz shakllari va oqibatlari qorong‘u bo‘lgan bir jarayonni – islomning qayta tug‘ilishini boshdan kechirmoqdamiz.

Xo‘sh, bu jarayonlardan nima kutishimiz mumkin? Ular yoshlarimizga qanday ta’sir ko‘rsatyapti? “Diniy komponent”ning yoppasiga fan va ta’limga kirib kelishining oqibati qanday bo‘ladi? Ta’lim sohasi va akademik fanlar konservativ diniy mafkura bilan muvaffaqiyatli raqobatlashuvi yoxud hech bo‘lmaganda u bilan ziddiyatsiz yashay olishi uchun qanday muqobil takliflarni taqdim etishi lozim? Ertaga yanada jiddiyroq muammolarga to‘qnash kelmaslik uchun bu savollarga biz bugun javob bermog‘imiz joiz.

Avval-boshdan o‘quvchilarni ogoh qilmoqchimiz: bizda islomofobiyani qo‘zg‘atish istagi yo‘q, dindorlarning izzat-nafsiga tegish, tabiiy sanalmish din erkinligi hamda diniy ta’lim huquqiga shak keltirish fikridan ham yiroqmiz. Ayni paytda biz juda cheklangan (mutaxassislar ta’biri bilan aytganda, marginal) ravishda, ba’zan esa hatto agressiv idrok etilgan islom dini yurtimizning ta’lim jarayoniga, ijtimoiy va boshqa ilm-fan sohalariga ta’sir o‘tkazishiga ham qarshimiz. Biz iqtidori cheklangan o‘quvchi hamda talabalar yetishtirilishiga, ularning ilmiy yoki loaqal sog‘lom va teran fikrlashdan mosuvo qilinishlariga, buning oqibatida esa mamlakat fani va iqtisodiyotini rivojlantirishga qodir bo‘lgan ratsional fikrlovchi professionallarni tarbiyalash va ilm berishga qaratilgan ta’lim g‘oyasining barbod qilinishiga qarshimiz. Shu va shunga o‘xshash mulohazalar bizni qo‘lga qalam olishga hamda tajribalarimiz, xavotirlarimiz bilan o‘rtoqlashishga majbur etdi.

Ibtido. Muammolarning kelib chiqishi

1980 yillarning oxirlaridayoq Markaziy Osiyo mintaqasida va mamlakatimizda dinning misli ko‘rilmagan keng quloch yozishi kuzatila boshlandiki, u tezda ijtimoiy sohaga o‘z ta’sirini qat’iy ravishda tikladi. Gap birinchi navbatda mamlakat fuqarolari orasida ustun din bo‘lmish islom haqida ketmoqda. Biroq ijtimoiy sohadagi ijobiy jihatlar bilan bir qatorda (oilaviy yoki ijtimoiy odob-axloq qoidalarini tiklash va boshqalar), ulamolarning boshqa iddaolari – ko‘pxotinlilikni, qizlarni erta turmush uzatishni tiklash, ayollarga nisbatan cheklovlar, ularning ijtimoiy rolini pasaytirish, milliy urf-odatlar va bayramlarni rad etish va hokazolar ham kuzatildi. Bu kabi muammolarni biz diniy mafkuraga asoslanuvchi muqobil yondashuvlar shakllangan ta’lim va ilm-fan sohasida ham ko‘ramiz.

Bular – bugungi kunimiz voqeliklari bo‘lib, ularning tadrijiy rivoji ba’zi sabablar orqasida paydo bo‘lgan va hali to‘la anglab yetilmagan ayrim mahalliy mojarolarni keltirib chiqarmoqda. Shuning uchun, kelinglar, avvalo hayotimizning turli sohalarida, shu jumladan, kundalik ijtimoiy me’yorlar, ta’lim, mafkura va hattoki siyosatda islom dinining tiklanish jarayonlari bilan bog‘liq umumiy kontekstni aniqlab olaylik. Chunki din rolining tiklanishi asosan tinch shakllar kasb etishiga umid qilgan holda, jamiyatning aksariyat qismi dinni ijobiy qabul qildi.

Mustaqillikning deyarli birinchi kunlaridanoq islom dini ma’naviy merosning bir qismi deb e’lon qilindi. Islomning jonlanishi bilan bir vaqtning o‘zida uning tezkor siyosiylashuvi, (o‘z harakatlarini islomiy aqidalar bilan asoslashga uringan va urinayotgan) ekstremistik tashkilotlarning paydo bo‘lishi va hattoki mahalliy hokimiyatni egallashi (Namangan, 1991-1992) yuz berdi. Mamlakat rahbariyati oldida diniy erkinlikning cheklanishiga yo‘l qo‘ymagan holda bunday hodisalarga qarshi turishdek o‘ta mushkul vazifa turardi. Ulamolar orasidagi ichki nizolar masalani yanada chigallashtirar, ularning turli guruhlari shariatni huquqiy tizimning asosiga aylantirish va hatto unga siyosiy maqomni qaytarishni talab qilishardi.

Yanada mushkulroq vazifa sifatida diniy siyosatda, ayniqsa diniy ekstremizm mafkurasiga qarshi kurashish sohasida aniq strategiyalarni ishlab chiqish masalasi yuzaga chiqdi. Bu sohada bir nechta yondashuvlar shakllangan bo‘lib, ulardan biri aholining, ayniqsa yoshlarning diniy savodsizligi ekstremizmning asosiy sababi ekaniga urg‘u beradi. Bunda diniy savodsizlik, biron-bir ishonchli dalillarsiz, musulmonlarning muayyan qismining ekstremizm mafkurasiga berilib ketishida asosiy sabablardan biri sifatida qabul qilinadi. Aynan shu yondashuvga ko‘ra, dindan savodi bo‘lgan musulmon ekstremizmga qarshi immunitetga ega emish. Ammo bu diniy bilimlar qanday «ishlaydi», mafkuraviy jihatdan aslida nima beradi – bular mutlaqo tadqiq etilmagan muammolardir. Buning ustiga, mahalliy va xorijiy mutaxassislar tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, diniy savodxonlik (dunyoviy ma’lumoti juda zaif bo‘lgan holda) ko‘pincha ekstremistik guruhlarga kirib qolishga rag‘batlantiruvchi omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Yaxshigina islomiy ma’lumotga ega bo‘lgan yoshlar ushbu buzg‘unchi guruhlarning intellektual elitasini tashkil qilyapti.

Islom dini mafkura, tarix va madaniyatning bir qismi sifatida

Mafkura sohasidagi vaziyat yanada murakkabroq bo‘ldi. Bu yerda asosiy vazifa islom dinining xayrixoh shakllaridan foydalangan holda terrorizmning dinga asoslangan dalillarini yengishga qaratilgan edi. Xuddi shunday holat Markaziy Osiyo mintaqasidagi qo‘shni mamlakatlarda ham yuzaga kelgan edi. Jamoat arboblari, siyosatchilar va mintaqa davlatlarining aksariyat ulamolari bir ovozdan haqiqiy islom tinchlik va yaratuvchilik dini ekaniga, terrorchilar islomdan faqat niqob sifatida foydalanishlariga va shunga o‘xshash narsalarga ishontirishga kirishdilar. Bu hammaga ma’lum dalillar bo‘lib, ular kamdan-kam holda e’tirozga sabab bo‘lardi. Natijada, ba’zi amaldorlar yanada faolroq ravishda islomiy gaplarni, ba’zan esa hadislarni sharhlash tarzidagi dalil-isbotlarni qo‘llashga kirishdilarki, bu, yumshoq qilib aytganda, bema’nilik kasb eta boshladi. Ularning o‘z reytingini oshirishga qaratilgan bunday rasmiy chiqishlarining salbiy oqibatlari o‘sha paytning o‘zidayoq ko‘rinib qolgan edi. Holbuki, turli darajadagi mansabdor shaxslarning o‘z reytingini ko‘tarish maqsadida diniy dalilga murojaat qilishini stretegik jihatdan o‘ylab qilingan harakat, deb baholab bo‘lmaydi.

Zo‘ravonlikka asoslangan ekstremizm mafkurasiga qarshi kurashda islomiy ritorikaga berilish, fikrimizcha, aslida samaraliroq bo‘lgan dalillarni ikkinchi darajaga suradi. Masalan, diniy dalillar keltirish aniq ustun bo‘lgani holda biz terrorizm – bu qonunning eng og‘ir buzilishi ekanligi haqida deyarli gapirmaymiz. Boshqacha aytganda, huquqiy madaniyat to‘g‘risida deyarli hech kim og‘iz ochmayapti. Islom sivilizatsiyasining asosini tashkil etgan islom madaniyati va san’ati (bu tushunchalarning keng qamrovli ma’nosida) xususida esa undan-da kam so‘z yuritilmoqda; ular haqida mintaqa ilohiyotshunoslarining o‘zi juda oz tasavvurga ega.

Ichki siyosatni hal qiluvchi siyosiy elita oldida bir savol ko‘ndalang bo‘ldi: ijtimoiy hayotga ko‘pincha muqobil, ba’zida esa o‘ta konservativ shakllardagi islom aqidaparastligi tobora ustunlik qilayotgan parallel mafkura o‘laroq kirib kelgan islomning shunday shiddatli evolyusiyasini qanday qilib nazardan qochirmaslik mumkin? Tahlilchilar hozirning o‘zida islomning bunday cheklangan va konservativ rivojida bir qator muammolarni ko‘rmoqdalar. Ular shu narsani nazarda tutadilarki, mafkura sohasiga aynan islomiy dalillarning keng miqyosda jalb etilishi ta’lim va madaniyat sohasida islomiy apologetika ta’sirini vujudga keltirdi, bu esa o‘z-o‘zidan intellektual islomiylashuv hodisasini paydo qildi. Natijada islom madaniy va ma’naviy meros yoki tarixiy sivilizatsiya sifatida emas, balki asosan diniy majburiyat, aqidaviy ko‘rsatmalar va umuman mafkura sifatida qabul qilina boshladi.

Jihodchilikka asoslangan terroristik mafkurani yengib chiqish istagi shunga olib keldiki, islom (yoki so‘nggi 10-15 yillik ta’birga ko‘ra, «tinch islom») barcha darajalarda rag‘batlantirila boshladi. Biroq «tinch islom», «ma’rifatli islom», «islom merosi» kabi tushunchalar yoki shunga o‘xshash atamalarni shakllantirish, ularga aniq ma’no-mazmun berish hozircha imkonsiz bo‘lib qolmoqda. Bunda mazkur g‘oya tashabbuskorlarining ushbu dinning xususiyatlari, uning tarixi, jamiyat hayotidagi ahamiyati va o‘rni haqida nihoyatda yuzaki tushunchaga ega ekanliklari namoyon bo‘ldi. Bu dinning ijtimoiy yoki siyosiy jihatlarini inobatga olmagan holda, «islomning ma’naviy merosi» amaliy ma’noda (ekstremizm mafkurasiga qarshi vosita sifatida) qarala boshlandi. Masalan, dinshunos olimlar va islomshunoslar nuqtai nazariga ko‘ra, diniy matnlardan bugungi kun uchun yaroqli bo‘lgan «azaliy donolik» kutish dinni, uning aqidaviy xususiyatlarini, ijtimoiy yoki siyosiy kontekstlarini batamom buzib ko‘rsatishdir. Holbuki, bizdagi ta’lim muassasalarida dinshunoslik yoki falsafada qo‘llanuvchi tadqiqot usullari ko‘pincha diniy aqidalarga tayanadi.

Xullas, dinni bunday yanglish tushunish asosida strategiya qurish mafkuraviy ishlarda ham, ta’lim, ilm-fan, madaniyat va boshqa sohalarda ham jiddiy xatolarga olib keladi. “Umummusulmon birlashuvi” degan bugungi kunning voqeligiga aylanib bo‘lgan harakatni nazarda tutsak, islom ritorikasiga berilish milliy madaniyatimiz va qadriyatlarimizga nisbatan bir nojoiz muqobillikning kuchayishiga olib keladi.

Islomni “meros” o‘laroq tushunish bir xil emas va jamiyatning turli qatlamlarida har xil tushuniladi. Tabiiyki, ulamolar, o‘zlarining diniy apologetikasidan kelib chiqib, «ajdodlarning diniy merosi”ni so‘zma-so‘z qabul qilishadi. Ya’ni, aqidaviy ko‘rsatmalar yoki xulq-atvor me’yorlari, marosimiy majburiyatlar va hokazolar sifatida. Bu diniy mafkuradan boshqa narsa emas.

Shu bilan birga, aholining asosiy qismi milliy urf-odatlar yoki bo‘lmasa dunyoviy qadriyatlar, masalan, o‘zlarining islomgacha bo‘lgan va boshqa an’analaridan olingan bayramlarini (Navro‘z, Sayil, Yangi yil, 8-mart va boshqalar) tan olgan holda o‘zlarini musulmon deb bilishadi (madaniy jihatdan, o‘zini anglash/identiklik belgisi sifatida). Yaqinda internetda ushbu bayramlarning O‘zbekiston musulmonlari uchun maqbulligi xususida kechgan qizg‘in munozaralarni eslatib o‘tamiz. Bunda imomlarimizning salmoqli qismi bu bayramlarga qarshi fikr bildirgan bo‘lsa, oddiy odamlar bu taqiqni qabul qilishmadi. Ushbu voqea beixtiyor Afg‘onistondagi Tolibon harakati rahbarlari tomonidan islomni «yangiliklar» (bid’a) dan tozalash maqsadida Navro‘zni taqiqlashi afg‘on jamiyatida qarshiliklarga sabab bo‘lganini yodga tushiradi. Afg‘onistondagi aksariyat musulmonlar ham ushbu taqiqni qabul qilmadilar.

Binobarin, targ‘ibot yoki ta’lim siyosatida o‘z milliy urf-odatlariga sodiq bo‘lgan ayni shu aholi qatlamiga, ularning dinni madaniy merosning bir qismi o‘laroq qabul qilishlariga, ularning bag‘rikengligiga qarab ish tutish muhimroqdir. Mutaxassislar ushbu hodisani aralash identiklik deb atashadi. Bu identiklik ijtimoiy yoki siyosiy agressiya bo‘lmagan holdagi tabiiy bag‘rikenglikning negizini tashkil etadi. Aholining bu qismiga Mustaqillikning boshlanishi bilan berilgan diniy erkinliklar (masjidlar va diniy muassasalarning ochilishi, siyosatda ateizmdan voz kechish va boshqalar) yetarli. Rostdan ham, ularga qarab ish tutish ma’qulroq emasmi? Bunda shuni e’tiborga olish kerakki, tariximizni islomgacha bo‘lgan davr ildizlaridan oziqlanuvchi milliy urf-odatlar, rivoyatlar, afsonalar, adabiy ijodning bir qismi bo‘lgan madaniy va sivilizatsion meros sifatida deyarli targ‘ib qilinmagan holda faqat qulyozma merosi (ilohiyotga oid asarlar va matnlar)ni o‘ta konservativ, tor shakllarda nashr qilish, ko‘paytirish va tashviq qilish ta’siri ostida aholining bu qatlami hech bir mubolag‘asiz siyraklashib bormoqda.

Shu ma’noda islomgacha bo‘lgan tariximiz haqidagi bahslar juda muhimdir. Hozirning o‘zida ba’zi oliy ta’lim muassasalarida, xususan, Islom akademiyasida u davrni “johiliya” davri, Markaziy Osiyoning arablar tomonidan zabt etilishini esa “fath” (g‘alaba) deya talqin qilishga chaqiriqlar bo‘lyapti. Bu bilan ular ancha mukammal din va madaniyat “g‘aflatda” yotgan “yovvoyi sivilizatsiya”, past madaniyat vakillari ustidan g‘alaba qozondi, demoqchi bo‘ladilar. Ammo eslatib o‘tamizki, O‘zbekiston tarixining bu davri olamshumul ahamiyatga ega bo‘lgan madaniy va ma’naviy yutuqlar bilan ajralib turadi. Aynan o‘sha davrda dunyoga mashhur bo‘lgan davlatlar va shaharlar, masalan, Samarqand, Buxoro, Toshkent, Jizzax, Xiva va boshqalarga asos solindi, ammo nima uchundir biz ularning tarixini faqat islom tarixi bilan bog‘lashni afzal ko‘ramiz. Vaholanki, islom siyosiy tizimi va umuman, madaniyati o‘z davrida islomgacha bo‘lgan sivilizatsiyalarning, shu jumladan Markaziy Osiyoning kuchli ta’siri ostida shakllandi, hatto ular hisobiga boyidi. Nazarimizda, bu dalillarni inkor etish va shu asosda tarixiy merosimizni jiddiy cheklab, «johiliya» yoki «fath» singari sof diniy atamalarni mafkuraviy va hatto siyosiy ma’noda tiqishtirish noma’quldir.

Zamonaviy islomda yangi tushunchalar paydo bo‘ldiki, agar aqidaviylik tabiatini yoki ushbu dinning o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olsak, ular, yumshoq qilib aytganda, ancha muvaffaqiyatsiz tuyuladi. «Sof islom», «haqiqiy islom» yoki hatto «dunyoviy islom» kabi iboralar ayniqsa bema’nidir. Biroq islomning («yaxshi» va «yomon» nuqtai nazaridan) turli xil talqinlari ko‘pincha tashqi kuzatuvchi yoki ekspertlarning to‘qimasi emas. Bunday qoliplar har qanday dinning ichida mavjud. Bu o‘ziga xos «tarixiy sarqit»dir va u konfessiyalar ichidagi mubohasalarning xususiyatiga asoslangan bo‘lib, ular ko‘pincha din peshvolarining o‘z guruh/korporativ manfaatlarini ta’minlashi yo‘lida ularga vosita bo‘lib xizmat qiladi.

Asosiy muammo din shakllarining aynan mana shunday ikkilangan (binar) ta’rifidan kelib chiqib, uni islomni tushunishdan yiroq bo‘lgan ekspertlar va amaldorlar muomalaga olib kiradilar, din himoyachilari esa bajonidil o‘zlashtiradilar. Bunda Hanafiya mazhabi va Moturudiya e’tiqodi (aqidasi) o‘sha «yaxshi islom» yoki «hanafiy islom» namunasi sifatida qabul qilinadi. Biroq shu paytgacha hech kim va hech qayerda bir qator savollarga asosli javob bermagan: nega va nimasi bilan bunday islom yaxshi? Nima sababdan ko‘p sonli hanafiy ulamolar (shuningdek, boshqa sunniy ulamolar) IShID/DAISh kabi taqiqlangan tashkilotlar mafkurasini qo‘llab-quvvatlashdi? Nega hech qachon hanafiylikdan voz kechmagan Mulla Umar (“Tolibon”ning ma’naviy rahbari) kabi manfur shaxs har xil toifadagi terrorchilarni, shu jumladan mash’um “O‘zbekiston islomiy harakati”ni qo‘llab-quvvatladi? Bunda u aynan hanafiy mazhabi maktabiga mos keluvchi dalillarni keltirib, yozma manbalarga havolalar ham berdi. Bunday savollar ko‘plab paydo bo‘ladiki, ularning barchasi ma’naviy merosni tushunishda yagona, ammo tiqishtirilgan oriyentir sifatidagi «yaxshi, hanafiy islom» borasida shakllangan ijobiy tasavvurlarimizni deyarli butkul buzadi.

Biz islomofobiyani keltirib chiqarish yoki sunniy islomning ozmi-ko‘pmi liberal shakli bo‘lgan Hanafiya asoslarini shubha ostiga qo‘yish fikridan yiroqmiz. Biz faqat dinshunoslik asoslari, qolaversa, elementar mantiq haqida eslatib o‘tmoqchimiz, xolos. Ta’kidlaymizki, gap din to‘g‘risida, bizning holatda islom to‘g‘risida, uning barcha tarixiy hamda aqidaviy voqeliklari va turli matnlarida, xususan, Qur’on va hadislarda qayd etilgan merosi (jumladan, uning boshqa toqatsiz va hatto agressiv komponentlari) haqida ketyapti. Dindagi “yaxshi” jihatlarni uning “yomon”, ya’ni notolerant yoki, aytilganidek, agressiv tomonlaridan ajratishga urinishimiz esa omadsizlikka mahkumdir, chunki ulamolarning o‘zlari dinni hayotning har qanday sharoiti, inson faoliyatining barcha jabhalari uchun yagona va bo‘linmas qoidalar majmui sifatida qabul qiladilar. Islomning mahalliy shakllaridagi islohotlarning tugallanmagani zamonaviy islomning muhim xususiyatidir. Diniy aqidalar faqat tashqi qobiqqa, ayrim din peshvolarining o‘zini “to‘g‘ri islom”ning ashaddiy tarafdori, jamoani ofat va boshqa narsalardan qutqaruvchi qilib ko‘rsatish yo‘siniga aylanadi (bular islom tarixida tamomila odatiy holatlardir). Lekin bu voqeliklar hayotimizning barcha jabhalariga kirib kelib, davlatning bag‘rikenglik siyosati va mafkuradagi ratsionallikni ta’minlashdagi sa’y-harakatlarini yo‘qqa chiqaryapti.

Eslatib o‘tamiz va shuni tushunishga chaqiramizki, gap kichik bir islomiy jamoa shafqatsiz raqobat sharoitida geografik va ma’naviy makonni egallashga majbur bo‘lgan davrlarda paydo bo‘lgan din to‘g‘risida ketyapti. O‘z tarixining Madina davrida esa yosh din vakillari o‘zlarining kechagi dindoshlari – nasroniylar yoki yahudiylar bilan qonli kurashda o‘zlarining hayotiy kuchga egaligini isbotlashdi. Qur’on va Sunnadagi notolerant da’vatlarning katta qismi ana shundan kelib chiqqan. Ko‘pincha «muqaddas urush»ga misol sifatida qo‘llanadigan islom tarixining ushbu qismi, ota-onalarga hurmat ko‘rsatish yoxud jihodda qatnashish hukmi nechog‘li qonuniy hisoblansa, shu darajada qonuniy hisoblanadi. Ammo bu voqeliklarni zamonaviy mafkuraga ko‘chirib o‘tkazish (so‘zma-so‘z ma’noda) shunchaki konfessional ixtilof tug‘dirish bilan cheklanmaydi (oddiy konfessiyalararo tolerantlik haqida bu yerda gap ham bo‘lishi mumkin emas!).

Zamonaviy dunyo voqeliklari islomdagi tiyib turuvchi eng muhim omillardan biri – diniy bilimlar, ayniqsa Qur’on va Sunna (hadislar)ga oid bilimlarning iyerarxikligi va elitarligini barbod qildi. Nazarda tutilayotgan narsa shuki, mazkur tarixiy va aqidaviy jihatdan murakkab bo‘lgan matnlarni sharhlash huquqi faqat an’ananing e’tirof etilgan bilimdonlariga (mufassirlar va muhaddislar) berilgan, ular esa sharh berish huquqini bilimlarni uzatuvchilar silsilasi o‘tmishdagi buyuk ulamolarga bog‘lanuvchi nufuzli ustozlardan olgan edi. Bu boshqa islomiy ilmlarga ham tegishli bo‘lgan. Shakllangan an’anaga ko‘ra, ushbu ulkan bilimlar majmuasi tor doiradagi ilohiyotshunos ulamolar orasida muhokama qilinishi kerak ediki, bu ulamolar o‘zlarining bilimlariga tayanib, yalpi yakdillik (ijmo) bilan jamoa uchun muhim bo‘lgan qarorlar qabul qilish bo‘yicha maxsus huquqqa ega edilar. Zamonaviy dunyoda esa ushbu matnlar turli xil tarjimalarda, odatda sharhlanmagan holda keng tarqaldi va diniy bilimlarga ega bo‘lmagan dindorlar ommasi orasida yoyilishda davom etmoqda. Bu esa oddiy musulmonlar, ayniqsa, zarur diniy bilimlarga ega bo‘lmagan amaldorlar va dunyoviy ilmlar vakillari emas, balki maxsus tayyorgarligi bor ulamolarninggina bunday matnlar bilan ish ko‘rishiga asoslangan an’anani buzdi. Ayni paytda, hozir Internet makoni Yaqin Sharqda jang qilayotgan yoshlarning bayonotlaridan iborat postlar va repostlarga to‘la. Odatda ular bir qo‘lida Qur’on yoki hadis to‘plamlari, ikkinchi qo‘lida esa avtomat ushlagan holda «muqaddas jihod» niqobi ostida ushbu qonli urushlarda qatnashayotganlari qonuniy ekanini isbotlashga urinmoqdalar. E’tiborlisi shuki, ushbu to‘plamlarning barchasi rasmiy ravishda nashr etilgan, shu jumladan bizning mamlakatda ham. Bunday matnlarga yo‘l topgan bu yoshlar mazkur kitoblarning barchasi rasmiy ravishda nashr etilgan, demak, ulamolar biz tarafda, degan mulohazaga tayangan holda mutakallimlarning sharhlariga muhtoj bo‘lmay qoldilar. Shuning uchun ham biz o‘zimizga hisob berishimiz kerakki, maxsus diniy matnlarni nashr va tashviq qilish vositasida “to‘g‘ri/dunyoviy islomga o‘rgatish” ko‘rinishidagi bunday diniy mafkuraning singdirilishi orqasida biz doimo ekstremistik mafkuralarning tiklanishi yoki hatto yangidan paydo bo‘lishi uchun qulay zaminga ega bo‘lishga mahkummiz. Biz bu haqda jiddiy o‘ylashimiz kerak, zero, anglashimizcha, vaziyat allaqachon izdan chiqib bormoqda.

Bu juda yuzaki va qisqa sharh bo‘lsa-da, quyidagi savolni qo‘yish uchun yetarlidir: ta’lim, ilm-fan va mafkura sohalaridagi bu kabi strategiyalar nimalarga olib keldi va olib keladi? Diniy ma’lumotga ega bo‘lgan gumanitar soha vakillari dunyoviy institutlar diplomlariga ega bo‘la turib, ta’lim muassasalarining konservativ shakllarda islomlashtirilishi jarayoniga tortilganlari allaqachon sezilib turibdi. Buning ustiga, ular mafkurani islomlashtirishning yana bir va hatto eng faol kuchiga aylandilar. Amalda bu jarayon ham tartibsiz kechmoqda va uning oqibatlari hali aniq emas. Dinshunoslik, sharqshunoslik, falsafa yoki mantiq kabi ilmlar jiddiy ravishda islomlashtirilyapti, ular ta’limdagi ilmiy qoidalarning noaniqligi, ijtimoiy fanlarni rivojlantirishdagi aniq strategiyaning yo‘qligi va boshqa muammolar (biz ular haqida boshqa maqolamizda so‘z yuritmoqchimiz) sababli ilmiy mohiyatini, xolisligini yo‘qotib bormoqda. Bunga amin bo‘lish uchun ijtimoiy fanlar bo‘yicha yozilgan ayrim dissertatsiyalarni ko‘rib chiqish kifoya.

Din va ta’lim mutanosibligiga tegishli muammoning xalqaro konteksti

Bu haqda ham to‘xtalib o‘tmasak bo‘lmaydi. Turli mamlakatlar olimlarining bu muammoga oid fikrlari turlicha. Umuman olganda, tabiiy fanlar vakillarining katta qismi (97 foizgacha) ilm-fan va dinni (diniy ilmlarni) aralashtirishga qat’iyan qarshi. Gumanitar soha (antropologiya, falsafa, tarix va boshqalar) namoyandalari orasida ixtiloflar kuchliroq. Shunga qaramay, ushbu soha olimlarining aksariyati zamonaviy dunyoda diniy ilmlar dunyoviy ilmlarning ratsionalistik yondashuvlari ta’siriga ko‘proq tushadi va shu tariqa islohotga hamda o‘rta asrlar qarashlaridan xalos bo‘lishga rag‘batlantiradi, degan andishada diniy va dunyoviy ilmlarni bir-biridan ajratish, ammo ular orasiga chegara qo‘ymaslikni yoqlaydilar. Biroq bizning sharoitimizda, afsuski, buning aksi bo‘lmoqda: dunyoviy ilmlar (yondashuvlar yoki metodologiyalar) orqaga chekinib, o‘z o‘rnini diniy ilmlarga bo‘shatib bermoqda. Bunga yana shuni qo‘shimcha qilish mumkinki, bizning tariximizda ham buyuk allomalar (al-Farg‘oniy, al-Xorazmiy, al-Beruniy, Mirzo Ulug‘bek va boshqalar) dindor bo‘lgan hollar bor va bu ularning kashfiyot qilishlariga to‘sqinlik qilmagan. Ha, shunday, lekin ikki holat mavjudki, bizning ulamolarimiz ularni yo bilishmaydi, yo ongli ravishda inkor etishadi. Bu olimlarning aksariyati dinda ratsionalizmni afzal ko‘rishar va, misol uchun, mo‘’taziliyaga, ya’ni ratsionalizmga ergashardi. Ammo aksariyat ulamolarimiz uchun «mo‘’tazilizm» bu islomdan chekinishdir. Bundan tashqari, O‘zbekiston va umuman mintaqa ulamolari orasida ushbu olimlarning asarlarini o‘qiy va tushuna oladigan odamni topish mushkul. Bu bilim va dinni idrok etishning mutlaqo boshqa darajasidir! Demak, bu qiyos ham mamlakatimizdagi islomning hozirgi holati foydasiga ishlamayapti.

Biz dinning nafaqat ijtimoiy hayotda, balki mafkura yoki gumanitar fanlarda ham o‘ziga yarasha o‘rniga egalik qilish huquqini tan olmaslik fikridan yiroqmiz. Biz faqat ta’lim va ilm-fandagi e’tibor hamda yondashuvlarni aniq ajratish kerakligiga aminmiz. O‘ylaymizki, hozirgi kunda “ilohiyotshunoslik magistri/doktori/professori” ilmiy darajalarini olishga mo‘ljallangan teologik yo‘nalishdagi dissertatsiyalar himoyasi uchun (dunyoning ko‘plab mamlakatlarida bo‘lgani kabi) Islom akademiyasi huzurida ilohiyotshunoslik bo‘yicha Ixtisoslashgan kengash tuzish uchun mamlakatda barcha sharoit (tadqiqotchilar, bilimli ulamolar, olimlar va boshqalar) yetildi.

Shunda diniy ruhda tarbiyalangan yoshlar diniy apologetika va idrokka asoslangan yondashuv va tasavvurlariga yanada erkinroq ergashish uchun alternativ hamda imkoniyatga ega bo‘ladilar. Boshqacha qilib aytganda, bunday bo‘linish zamonaviy akademik ilm-fan hamda ta’lim samaradorligini oshirishga ko‘mak beradi.

Har holda ishonamizki, diniy negizga ega bo‘lgan terrorizm va ekstremizm mafkurasiga qarshi kurashishning samarali vositasi sifatida tayaniladigan regulyatorlarning (nafaqat diniy) yaroqliligi masalasini qayta ko‘rib chiqish vaqti keldi. Bu «islomiy vosita»ga (shartli aytganda) bunchalik ishonish uchun biz islomni yetarlicha darajada bilamizmi, yoki ulamolarimizning o‘zlarining motivatsiyalarini yaxshi tushunamizmi? Bizning «islom merosi»ga bo‘lgan «ehtiyotkorona strategiyamiz» islomning intellektual va mafkuraviy monopoliyasiga olib kelmasmikin? Barcha ulamolar, yana shartli ravishda aytadigan bo‘lsak, «ruhoniylarning itoatkor sinfi» bo‘lishni istaydilarmi yoki islomning kalomiy, ijtimoiy va siyosiy xususiyatlari ularni jumladan siyosiy maydonda mustaqil rol o‘ynashga ruhlantiradimi? Islom doktrinalarida bunday bo‘lishi uchun asoslar yetarlicha topiladi.

Baxtiyor Bobojonov,

tarix fanlari doktori, Abu Rayxon Beruniy nomidagi sharqshunoslik institutining yetakchi ilmiy xodimi.

Shahnoza Madayeva,

falsafa fanlari doktori, professor.