Registon majmuasi o‘rnida bir paytlar bozor bo‘lgan

Samarqanddagi tarixiy obidalarga gid-ekskursovod bilan sayohat uyushtirib, obidalarimizning bugungi ko‘rinishi va unda amalga oshirilayotgan ishlar haqida maqola tayyorlash uchun Registon majmuasiga yo‘l oldik.

Registonga borgach, bizga hamroh ajratishini so‘rab, dastavval majmua rahbari Xonqul Samarovga uchrashdik.

Samarqandda yashab, Registonni ko‘rmaganlar bor ekan...

- Majmuaga keyingi yillarda mahalliy sayyohlar oqimi ancha oshdi, - deydi X.Samarov. -  Bu ichki turizmni rivojlantirish uchun berilgan imtiyozlar, yengilliklar samarasi, deyish mumkin. Shuningdek, sayyohlik uchun qulay bo‘lgan qo‘shimcha dam olish kunlari belgilandi. Ayniqsa, bayramlarda aholining turli qatlamlari o‘rtasida hokimlik, kasaba uyushmalari tashkilotlari tomonidan sayohatlar uyushtirilmoqda. Chekka qishloqlardan kelgan aholi “Registonni birinchi bor ko‘rishimiz!”, deb aytishiga ko‘p guvoh bo‘ldim.

Mehmonlarga majmuani to‘liq tanishtirishda gidlarning alohida o‘rni bor. Bizda o‘n nafar gid xodim faoliyat ko‘rsatib, bir necha tilda sayyohlarga majmua haqida ma’lumot beradi. Tarixchi bo‘lganim bois gidlarning sayyohlarga taqdim etayotgan har bir ma’lumotiga e’tibor qarataman va ularni tizimli tarzda imtihon qilib turaman. Sababi, ba’zida afsonalarga ko‘ra, degan birgina iboraning aytilmasligi tufayli xorijliklar ayrim ma’lumotlarni tarixiy haqiqat deb qabul qilishi mumkin.

Registon maydoniga sayohatimizda bizga malakali gid mutaxassis – Xurshida Fayzullayeva hamrohlik qiladigan bo‘ldi.

Majmua o‘rnida bozor bo‘lgan

- Bu hududdan bir paytlar Afrosiyob shaharchasini suv bilan ta’minlab turuvchi katta ariq o‘tgan, - deya Registon bilan bizni tanishtirishni boshlaydi X.Fayzullayeva. - Ammo vaqt o‘tgan sayin bu suv qurib, o‘rnida qumlik paydo bo‘ladi. Shuning uchun bu joy Registon, ya’ni qumlik joy degan nom olgan.

Maydondagi binolarning uchalasi ham madrasa – XV-XVII asrlarda qurilgan  oliy o‘quv yurtlari. XIV asrda ushbu maydon faqatgina bozor vazifasini o‘tagan. Amir Temurning rafiqasi Tuman oqo bu yerda usti yopiq bozor qurdirgan va u “Timi telpakfurushon” nomi bilan mashhur bo‘lgan. Amir Temur vafotidan so‘ng Mirzo Ulug‘bek fan, ma’rifat, madaniyat sohalariga alohida e’tibor ko‘rsatgan. Shuning uchun 23 yoshida, 1417-1420 yillarda madrasa qurdiradi. Madrasa yonidan esa hozirgi Tillakori hamda Sherdor madrasalari o‘rnida xonaqoh hamda karvonsaroylar qurdirgan. Ushbu karvonsaroylardan tushgan daromad madrasada o‘qiyotgan talabalarga mudarrislik qilgan ustozlarga berilgan. Ushbu binolar bizning kunlargacha yetib kelmagan. Oradan ikki asr o‘tib, o‘sha paytda Samarqand hokimi bo‘lgan Bahodir Yalangto‘shbiy Tillakori va Sherdor madrasalarini qurdirgan va Registon hozirgi ko‘rinishga kelgan.

Ulug‘bek madrasasi – to‘ng‘ich bino

Ulug‘bek madrasasining peshtoqi yulduzlar bilan bezatilgan bo‘lib,  bu allomaning astronom ekanligiga ishora, ikki yonidagi minoralar qad rostlagan. Minoraning biri, ya’ni o‘ng tomondagisi biroz og‘ganiga e’tibor bering. Samarqandliklar bu minorani “Samarqand pizasi”, deb ham atashadi.  O‘tgan asrning boshlarida yuz bergan zilzila natijasida minora qariyb ikki metrga og‘gan. 1932 yilda mutaxassislar tomonidan tavakkal ishga qo‘l uriladi, texnologiyalarsiz, uni saqlab qolishga kirishiladi. Mazkur urinish muvaffaqiyatli amalga oshirilib, minora tiklanadi. 1960 yilga kelib, chap minora tiklanadi.

- E’tibor bergan bo‘lsangiz, madrasalarga kirishda ikkita eshik bor, - deya ishora qiladi Xurshida Fayzullayeva. – Bundan talaba va ustozlar alohida-­alohida eshikdan kirib-chiqqan. Qizig‘i, o‘ng tomon eshik talabalar uchun ajratilgan bo‘lib, “doim ishlari o‘ngidan kelsin”, degan ma’noni mujassam etgan. Talabalarning e’tiborini jalb qilmaslik uchun madrasaga kirish juda oddiy uslubda, qariyb bezatilmagan.

Madrasa ikki qavatli bo‘lib, 56 ta hujra mavjud.

Binoning ikkinchi qavati o‘tgan asrning boshlaridagi zilzila oqibatida vayron bo‘lgan. 1994 yilda Mirzo Ulug‘bek tavalludining 650 yilligi munosabati bilan madrasada yirik ta’mirlash ishlari amalga oshirilgan.

Madrasa ichkarisida tashkil etilgan muzeyda dars jadvallari, o‘qitiladigan fanlar ro‘yxati, bobokalonlarimiz nomiga qo‘yilgan kraterlar, Mirzo Ulug‘bekning ilmiy ishlari, Amir Temur davriga oid boshqa eksponatlar o‘rin olgan.

Tillakoridagi “hayot charxpalagi”

Tillakori madrasasi maydonda mavjud madrasalardan eng chiroylisi deb tan olingan. U ham masjid va madrasa bo‘lib, hovlisi ancha kengroq va bir qavatlidir. O‘tgan asrning 70-yillarida ichkari qism qaytadan to‘liq ta’mirlangan. Ya’ni, tilla suvi yuritilgan, ramziy tarzda “Hayot charxpalagi” deb ataluvchi ushbu naqshinkor gumbaz eski naqshlari saqlanib qolingan holda hozirgi ko‘rinishiga keltirilgan.

Shuningdek, ilgari auditoriya vazifasini o‘tagan zallarda hozir amaliy san’at ko‘rgazmalari namoyish etiladi. Bu yerda hunarmandchilik namunalari o‘rin olgan.

Sherdor madrasasida nega namoz o‘qilmagan?

Sherdor madrasasi esa 1619-1636 yillarda quriladi. Uning peshtoqidagi sher va yo‘lbars aralashmasidagi afsonaviy jonivor hamda yugurib ketayotgan kiyik surati tushirilgan tasvir turlicha talqin qilinadi. Misol uchun, ba’zi manbalarda bu surat tinchlik-xotirjamlik hukm surgan yurtda kiyiklar ham erkin sayr qilib yuribdi, sherlar esa davlatning mustahkamligini ifodalaydi, deyilgan. Peshtoqida jonivor surati mavjud bo‘lgani uchun ushbu binoda namoz o‘qilmagan. Shuningdek, ba’zi manbalarga ko‘ra, Sherdor madrasasi peshtoqiga nimaning tasvirini tushirish bo‘yicha Bahodir Yalangto‘sh tanlov e’lon qilgan va maqbul deb topilgan surat muallifiga pul mukofoti topshirilgan.

Sherdor madrasasida ekspozitsiya shaklida xuddi  o‘sha davrdagi singari talabalar hujrasi tayyorlab qo‘yilgan.

Imkoniyati cheklanganlar uchun qulay sharoit

Imkoniyati cheklangan insonlar uchun Registon maydonining kichik maketi ham muzeylardan biriga qo‘yilgan, ko‘zi ojiz insonlar uchun brayl yozuvida ma’lumotlar mavjud. Maketni ushlab ko‘rish orqali u haqda tasavvurga ega bo‘lish mumkin. Shuningdek, harakatida cheklovlar bor insonlar ham maydonni aylanib chiqishlari uchun barcha imkoniyatlar yaratilgan.

Registon maydonidagi muhtasham obidalarni gid hamrohligida aylanaman desangiz, kamida ikki soat vaqtingiz ketadi. Ammo bu vaqtga achinmaysiz, aksincha, bu yerda yana qolgingiz, har bir koshinlar haqida bilgingiz kelaveradi. Registonga borarkansiz, shunchaki, binolarning mahobatidan zavqlanmang, uni mutaxassis bilan aylaning, bu sizga nafaqat ma’nan, balki ruhan, jismonan kuch, shijoat beradi.

***

2021 yilda viloyatga 120 mingga yaqin xorijiy va salkam 2 million mahalliy sayyoh tashrifi kuzatildi. Aytish kerakki, Samarqandga kelgan mehmon borki, Registonni ko‘rmay ketmaydi, Demak, ushbu majmua viloyat turizmi rivojidagi muhim inshootlardan biridir.

Viloyatda bugungi kunda 7123 o‘rinli 171 ta mehmonxona, 2170 o‘rinli 227 ta oilaviy mehmon uyi, 298 ta transport vositasi, 192 ta turoperator hamda 336 nafar gid-tarjimon sayyohlarga xizmat ko‘rsatmoqda. Joriy yilda yana 105 ta katta va kichik mehmonxona tashkil etiladi. Bu orqali viloyatdagi mehmonxonalarda bir vaqtning o‘zida qariyb 20 ming nafar sayyohni qabul qilish imkoniyati yaratiladi.

Shuningdek, joriy yilda viloyatimizda ishbilarmonlik salohiyatini namoyon etuvchi 1300 xonani o‘z ichiga olgan to‘rt va besh yulduzli 8 ta mehmonxona, xalqaro kongress markazi va ko‘rgazma majmualari, tematik xiyobonlar hamda “Abadiy shahar” tarixiy majmuasidan iborat “Samarqand turizm markazi” tashkil etilyapti.

Gulruh MO‘MINOVA.