Germaniyada yuridik kadrlar tayyorlash tizimi qanday?

Yosh avlodni mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni puxta egallagan, shu yurtning haqiqiy egasi, Vatanimizning taqdiri va kelajagi uchun mas’uliyatli qilib tarbiyalash asosiy vazifamiz hisoblanadi. Yuridik kadrlarni tayyorlash va ularning malakasini oshirishda xorijiy tajribani o‘rganish va undagi ilg‘or amaliyotni mamlakatimiz yuridik kadrlarini tayyorlash va malakasini oshirish tizimiga joriy qilish katta ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, Germaniyada bu borada yo‘lga qo‘yilgan tizim ancha ilg‘or va ta’sirchan bo‘lib, o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi.

Hozirgi kunda Germaniyadagi universitetlarda, xususan, yuridik ta’limga ixtisoslashgan universitetlarda o‘qish ikki semestrga ajratilgan. Birinchisi, oktyabrdan martga qadar, ikkinchisi, apreldan sentyabrga qadar davom etadi.

Universitetlarda o‘qish ikki bosqichda tashkil etilgan. Dastlabki ikki yil oraliq imtihonlarni topshirish bosqichi bo‘lib, bu davrda asosiy kurs saboqlari o‘tiladi. Ayrim fakultetlarda, masalan, yuridik fakultetlarda oraliq imtihonlar topshirilgandan so‘ng sertifikat (Scheine) berilishi ko‘zda tutilgan. Bu hujjat talabaga asosiy, ya’ni ikkinchi bosqichga o‘tish huquqini beradi.

Aytish kerakki, bakalavr diplomini olish uchun bitiruvchi o‘qigan universiteti joylashgan Federal Yer (ya’ni viloyat – ular mamlakatda 16 ta) Adliya vazirligi huzurida tashkil etilgan davlat imtihonini qabul qilish maxsus komissiyasiga imtihon topshiradi. Maxsus komissiya sudya, advokat, davlat xizmatchisi, jamoat arbobi, yirik olimlardan tarkib topgan. Ya’ni, bilim berish bilan shug‘ullangan universitet o‘qish yakunida talabadan imtihon qabul qilmaydi. Yanada sodda qilib aytganda, imtihon ish beruvchilar manfaatidan kelib chiqqan holda xolisona qabul qilinadi.

Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, bu imtihonlardan atigi 75 foizgacha talaba muvaffaqiyatli o‘tib, bakalavr diplomini oladi. Imtihondan o‘ta olmaganlarga faqat bir marta qo‘shimcha imtihon topshirishga ruxsat etiladi. Bakalavr diplomini qo‘lga kiritish birinchi bosqichdan o‘tish hisoblanadi.

Germaniyada bakalavr diplomini olgan huquqshunoslar, albatta, ikki yil davomida majburiy ravishda turli sudlar, davlat organi va muassasalarida amaliyot o‘taydi. Amaliyot o‘tash uchun ariza Federal Yer Oliy sudi raisi nomiga yoziladi. Arizada qayerda va qaysi sudda amaliyot o‘tash istagi aniq ko‘rsatiladi. O‘z navbatida, amaliyot o‘tash ham bir necha bosqichni tashkil etadi. Birinchi bosqich okrug (tuman) yoki uchastka ixtisoslashgan sudida 5 oy davom etadi. Ikkinchi bosqichda amaliyot ma’muriy ishlarni ko‘ruvchi sud yoki o‘zini o‘zi boshqarish organida o‘taladi. Bu jarayon 4 oyni tashkil etadi. Bunda stajyor 2 oy davomida biror-bir xorijiy davlatda amaliyot o‘tashi ham mumkin.

Uchinchi bosqichda stajyor 3 oy muddatda sudya yoki prokurorga biriktirib qo‘yiladi. To‘rtinchi bosqichda u 9 oy davomida advokaturada amaliyot o‘taydi. Mana shu davrda, ya’ni 6 oydan so‘ng stajyor imtihon topshirish uchun yozma ish, xususan, referat, bitiruv malakaviy ishi, batafsil hisobotlar yozishga kirishadi. Nihoyat, beshinchi bosqich, ya’ni amaliyotning so‘nggi 3 oyi davomida stajyor to‘liq xorijiy davlatda amaliyot o‘taydi.

Amaliyot davrida stajyor-huquqshunoslarga oylik maosh to‘lanadi. Ular har yili 30 kungacha pul to‘lanadigan ta’tilga chiqishi mumkin. Stajyor- huquqshunoslarga amaliyot o‘tash davrida tegishli baho (reyting-ball) qo‘yib boriladi. Bu baholar o‘z navbatida, stajyor-huquqshunosning kelgusida biror-bir vazifani egallashiga bevosita ta’sir qiladi.

Ikki yillik amaliyotni o‘tagan stajyor-huquqshunoslar Federal Yer adliya vazirligida tashkil etilgan ikkinchi davlat imtihonini qabul qilish maxsus komissiyasida davlat imtihonini topshiradi. Imtihonlar har yili 1 noyabrdan 1 dekabrgacha o‘tkaziladi. Aytish joizki, bu imtihonlar ikki bosqichda amalga oshiriladi. Yozma ishdan muvaffaqiyatli o‘tganlargina og‘zaki imtihonga qo‘yiladi. Imtihon natijalaridan qoniqmaganlarga takroran imtihon topshirish imkoni beriladi.

Germaniyada sudya va prokuror lavozimlariga nomzodlar odatda, davlat imtihonidan muvaffaqiyatli o‘tgan va bahosi, ya’ni reyting ballari eng yuqori bo‘lganlar orasidan tanlab olinadi. Bundan tashqari, ushbu mamlakatda sudya va prokurorlarning malakasini o‘ziga xos tartibda oshirib borish tizimi ham yo‘lga qo‘yilgan. Shu o‘rinda 1973 yilda tashkil etilgan Germaniya odil sudlov akademiyasi huquqshunoslar malakasini oshirish bilan bevosita shug‘ullanishini qayd etish joiz. Akademiya Triyer shahrida, uning filiali esa Berlin yaqinidagi Vastrua shahrida joylashgan. Akademiya tomonidan har yili sudya va prokurorlar uchun o‘quv dasturlari e’lon qilinadi. O‘quv dasturlari Akademiya kengashi tomonidan ko‘rib chiqiladi.

Malaka oshirmoqchi bo‘lganlar o‘quv dasturini o‘zlari tanlaydi va kurslarga yoziladi. Kurslar seminar, trening, konferensiya va boshqa shakllarda amalga oshiriladi. Mashg‘ulotlarga ko‘zga ko‘ringan sudya, prokuror va advokatlar, shuningdek, taniqli olim hamda ekspertlar jalb etiladi.

O‘quv kurslari asosan sud-huquq sohasidagi yangiliklar, qonunchilikni qo‘llash bilan bog‘liq masalalar, yangi nazariy asoslarni o‘rganishga qaratilgan. Akademiyada masofaviy o‘qitish shaklidagi malaka oshirishning yo‘lga qo‘yilgani ham o‘rnak olsa arziydigan tajribalardan. Malaka oshirish natijalari kelgusida sudya, prokuror va boshqa huquqiy sohalar mutaxassislarining yuqori lavozimlarga tavsiya etilishida ijobiy omillardan sanaladi.

Gulnora XUDAYBERDIYeVA,

Toshkent davlat yuridik universiteti ixtisoslashtirilgan filiali dotsenti, yuridik fanlar nomzodi.