Ilmga asoslangan ta’lim - kelajak poydevori
Ta’lim va unga tikilgan sarmoya global ijtimoiy dunyoni o‘zgartirmoqda va raqobatni kuchaytirmoqda. Bu global bellashuv zamirida chuqur bilim hal qiluvchi kuchga aylanib bormoqda. Zero, ta’lim sohasida butun o‘quv jarayonining poydevori bo‘lib xizmat qiladigan asosiy haqiqat mavjud: bilim ta’limning asosidir.
O‘z mohiyatiga ko‘ra, ta’lim, bilim, ko‘nikma, qadriyatlar va e’tiqodlarni avloddan-avlodga o‘tkazish va o‘zlashtirish, shaxs va jamiyatni shakllantiradi. Agar uning asosi sifatida bilim bo‘lmasa, ta’lim yo‘nalishi, maqsadi va mazmuni yo‘q, dengizda suzayotgan kemaga o‘xshaydi.
Ta’limdagi bilimning asosiy rollaridan biri insonga atrofdagi dunyoni chuqur va har tomonlama tushunishni ta’minlashdir. Tabiat qonunlari, matematika tamoyillari, tarixning nozik jihatlari yoki inson xatti-harakatlarining murakkabligi bo‘ladimi, bilim o‘quvchilarga o‘z atrofini anglash, koinot sirlarni ochish imkonini beradi. Bilimning mustahkam poydevori bo‘lmasa, ta’lim izchillik, aniqlik va dolzarblikdan mahrum bo‘lib, o‘quvchilarni jaholat va noaniqlik dengizida qoldiradi.
Bundan tashqari, bilim tanqidiy fikrlash uchun katalizator bo‘lib, o‘quvchilarga ma’lumotni mazmunli tarzda tahlil qilish, baholash va sintez qilish imkonini beradi. Shaxslarga turli xil faktlar, tushunchalar va istiqbollarni ochib berish orqali ta’lim muammolarni samarali hal qilish, qaror qabul qilish va intellektual izlanish uchun zarur bo‘lgan kognitiv ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Murakkab g‘oyalar bilan kurashish, taxminlarga qarshi chiqish va dalillarga asoslangan tushuntirishlarni izlash jarayonida o‘quvchilar dunyo va undagi o‘z o‘rni haqida tanqidiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradilar.
Bugungi jadal rivojlanayotgan dunyoda barqaror amaliyotlarga intilish, atrof-muhitni muhofaza qilish va qayta tiklanadigan energiyaga bo‘lgan ehtiyoj vaqtlar sayin kuchayib bormoqda. U inson faoliyatining barcha jabhalarini, jumladan, ta’limni ham qamrab oladi, ya’ni bu ehtiyojlar ilmga asoslanadi. XXI asrning iqlim o‘zgarishi va resurslarning kamayishidan tortib, ijtimoiy tengsizlik va texnologik buzilishlargacha bo‘lgan muammolariga qarshi tura turib, ta’lim hozirgi va kelajak avlodlar ehtiyojlarini qondirish uchun rivojlanishi kerakligi tobora aniq bo‘lib bormoqda. Ilmiy asoslangan ta’limni qamrab olish ta’lim natijalarining barqarorligini hamda shaxslar va jamiyatlarning barqarorligini ta’minlash uchun kuchli yondashuv sifatida namoyon bo‘ladi.
Muxtasar aytganda, ilmiy asoslangan ta’lim o‘quvchilarning imkoniyatlarini kengaytirish, chidamlilikni oshirish va shaxslar va jamiyatlar farovonligini oshirish uchun barqaror yo‘lni taklif qiladi. XXI asrning muammolari va imkoniyatlarini ko‘rib chiqar ekanmiz, ilmiy asoslangan ta’limni ijobiy o‘zgarishlar va jamoaviy taraqqiyot uchun kuchli katalizator sifatida qabul qilishimiz kerak. Zero, bilim nafaqat ta’limning qo‘shimcha mahsuloti, balki uning mohiyatidir. Butun ta’lim korxonasi tayanadigan poydevor sifatida bilim tushunchaning asosi, tanqidiy fikrlashning katalizatori, shaxsiy va jamiyat rivojlanishining dvigateli bo‘lib xizmat qiladi. Tez o‘zgarishlar, murakkablik va noaniqlik bilan ajralib turadigan dunyoda bilimning ta’limdagi roli hech qachon muhim bo‘lmagan. Bilimning o‘zgartiruvchi kuchini o‘zlashtirib, biz kelajak avlodlar uchun porloq kelajakni shakllantirish uchun ta’limning barcha imkoniyatlarini ochib bera olamiz.
Bilim insonning dunyodagi o‘zini o‘rganish va rivojlantirish imkoniyatlarini o‘z ichiga olgan hayotiy quvvat hisoblanadi. “Ta’lim ilmga asoslangan bo‘lishi kerak”, ya’ni odamlarni bilim va ma’rifatga qiziqish va o‘rganishga rag‘batlantiradi. O‘rganish, ta’lim va bilim insoniyatning barqarorligi va tinchlikka olib keladi. Ta’lim dunyodagi yagona rivojlanish vositasidir va insoniyatning ma’naviyatini o‘z ichiga oladi. Bu esa ularning o‘z maqsadlari va hujjatlari uchun mustaqil ravishda ishlashlari va faol jamiyat a’zosi sifatida bo‘lishlari mumkinligini yaratadi.
Akbar SAFAROV,
O‘zbekiston-Finlandiya pedagogika instituti ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo‘yicha prorektori.
