Sog‘lom turmush tarzini qanday tashkil qilish kerak?

Hayot odamga Alloh tomonidan berilgan in’om. Ana shu hayotni chiroyli, sermazmun qilib o‘tkazish ma’lum ma’noda kishining o‘ziga bog‘liq. Bu masalani yechishda, birinchidan, muddatdan oldin qarishning oldini olish, ikkinchidan, qarib, oila a’zolari uchun tashvish tug‘dirmaslik imkoniyatini yaratish zarur.

Biolog olimlarning aytishicha, inson 110-120 yil yashashi mumkin. Masalan, taniqli olimlar Ye.Ye.Mechnikov va A.A.Bogomolov odam kamida 120-130 yil yashashi kerak, degan. Rus fiziologi I.Pavlov esa “Odam 150 yoshga kirmay o‘lsa, bu majburiy o‘limdir”, deb hisoblagan. Shuning uchun Pavlov “Vino ichmang, chekmang, o‘zingizni zaharlamang”, degan.

Darhaqiqat, shunday. Hozirgi vaqtda tibbiyot hayotni uzaytirish bilan shug‘ullanmoqda.Tibbiyotning muvaffaqiyatlari yordamida oxirgiyillarda dunyo bo‘yicha o‘rtacha umr ko‘rish 82 yoshgacha ko‘tarildi.

Sir emas, sog‘lom holda kun kechirish, doim yaxshikayfiyatda yurish umrimizning chiroyli o‘tishini ta’minlaydi. Aks holda-chi? Noto‘g‘ri turmush tarzi tufayli dardu tashvishlar ko‘payib, salomatlik yomonlashadi. Masalan, bugungi kunda o‘rta va qari yoshdagi kishilarning ikki yoki uchta qo‘shma – yondosh kasalligi ko‘paymoqda. Ular asosan yurak-qon tomirlari, nafas yo‘llari va ovqat hazm qilish tizimi kasalliklaridir.

Jahon statistik ma’lumotlariga ko‘ra, yer yuziaholisining 10 foizi keksalik tufayli, 20 foizibaxtsiz hodisalar, 70 foizi har xil kasalliklarsababli hayotdan ko‘z yummoqda. Jahon sog‘liqnisaqlash tashkilotining ekspertlari tomonidankeltirilgan ma’lumotlarga asosan insonning sog‘lomyashashi quyidagi omillarga bog‘liq:

- nasliy omillar – 20 foiz;

- atrof-muhit holati, ya’ni ekologik vaziyatlar –20 foiz;

- tibbiyotning rivojlanish darajasi – 7-8 foiz;

- odamlarning yashash sharoiti – 52-53 foiz;

Yuqoridagi ma’lumotlarga asoslanadigan bo‘lsak, sog‘-salomat yashab yurish ko‘proq o‘zimizgabog‘liq.Ammo, bunga erishish osonmi?

O‘ylab qaralsa, ko‘plab noxush omillar (masalan,noto‘g‘ri ovqatlanish, turli yuqumli kasalliklargachalinish, zararli odatlarga beriluvchanlik, ko‘p vaqtruhiy iztirob chekish singarilar) salomatlikkasalbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shunday ekan, uzoq yillarsog‘-omon hayot kechirishimiz uchun, avvalo, to‘g‘ri yashashshartlariga amal qilishimiz lozim. Asosiysi,salomatligimiz uchun aynan nimalar zarurliginibilib olmog‘imiz kerak. 

Hayotsevar odam uzoq yashaydi

Har bir inson o‘zining ruhiy xolatini idora qilaolishi kerak. Masalan, jaxl chiqqanda o‘zini bosishi, qaltis vaziyatlarda shoshib, noto‘g‘ri qaror qabulqilmasdan vazminlik bilan mulohaza yuritishi, shuningdek o‘zaro munosabatlarda odil bo‘lishikerakki, bu singarilar aslida kishi uchun yaxshifazilatlar hisoblanadi. 

Avvalo odam hayotda o‘ziga yoqqan kasbni tanlashikerak, bu unga ruxiy osoyishtalik bag‘ishlaydi.Negaki, kasbga mehri tufayli odam ishda charchoqbilmaydi, shu kasb fidoyisiga aylanib, oxir-oqibatyaxshi natijalarga ham erishadi.

Dunyo psixologlari uzoq izlanishlar o‘tkazishib, ruhiy salomatlik tamoyillarini ishlab chiqishdi. Buquyidagilar: 

- inson o‘ziga va o‘z kuchiga ishonib yashashi;

- turmushda bo‘ladigan hodisalarga donishmandlikko‘zi bilan qarash;

- salbiy fikrlarni miyadan uzoqlashtirish;

- ortiqcha ehtiroslarga berilmasdan, aql bilan ishtutish;

- xasadgo‘ylik va noshukurlik illatlaridansaqlanish;

- shuhratparast bo‘lmaslik (Bu borada Naqshbandiyhazratlari “Shuhratning oqibati ofat”, deganlar);

- o‘zgalar bilan til topishishga intilish;

- hazil va mutoyibaga moyillik;

- xushfe’l va mehnatsyevar bo‘lish.

Ko‘pchilik kishilar ertalab surunkali charchoqhissi bilan o‘rinlaridan turadilar. Kun bo‘yiishdagi har xil muammolarga duch kelib, ishdankeyin har xil oilaviy tashvishlarni o‘ylab, yanako‘proq horg‘inlik hissini sezadilar. Demak, bizdoimiy stress holatida yashaymiz. Ana shu stressholatidan keyin har xil yurak qon-tomirkasalliklari, oshqozon-jigar tizimida har xilsalbiy o‘zgarishlar va hatto qandli diabet kasalligiham paydo bo‘lganini sezmay qolamiz. Ana shundaystresslar sababli oxirgi yillarda qandlidiabetning II tipi ko‘payib bormoqda. Jahondiabetologlar jamiyatining bergan ma’lumotigako‘ra, 2030 yilga borib butun dunyo bo‘ylab buxastalik bilan og‘riganlar soni 640 millionkishini tashkil qilishi kutilmoqda. 

Ma’lumki, stress holati keyinchalik kishixotirasining pasayishiga olib keladi. Stresslarniyengish uchun sabr qanoatli bo‘lishimiz, har qanday holatda o‘zimizni tinchlantira olishimiz, o‘tayotgan kunlarimizga shukronalik ko‘zi bilan qarashimizlozim. Ana shundagina bizning ruhiysalomatligimiz barqaror bo‘ladi. Unutmaylikki, hayotga muhabbat bilan yashasak, har bir kunimizningqadriga etamiz, yaxshiliklar yo‘li ham toboraochilaverdi.

Foydali taom va toza suv

Bilamizki, ovqatlanish shunchaki qorin to‘ydirishemas, balki organizm uchun zarur bo‘lgan oqsilmoddalarni, mikroelementlarni, vitaminlarnitaom orqali yetkazib berilishini ta’minlashdir. Ovqatlanishda uning foydalilik jihatlarinibilish va hisobga olishimiz zarur. Ulug‘ faylasufAristotel aytganidek, “Odam quvvatni ovqatdan, aqlni hikmatdan oladi”.

Abu Ali Ibn Sino o‘zining tibbiyotgan doirasarlarida ovqat yeyishda uning tanaga foydasinihisobga olish zarurligini ta’kidlab, shundayyozadir:

Tanlaganing bo‘lsin doim yengil hazm,

Giyoh, ko‘kat, sutlar, bo‘lsin oshu tuzing.

Tarkibida vitaminlari ko‘p oziq-ovqatmahsulotlari biz uchun foydali hisoblanadi. Qattiqqovurilgan ovqatlar nechog‘lik mazali bo‘lmasin, foydaliligi kam, chunki vitaminlar qovurishjarayonida parchalanib ketadi. Ko‘proqmeva-sabzavotlarni xomligicha iste’mol qilish, ovqatlarni dimlab yoki bug‘lab pishirib, iste’molqilish tana salomatligi uchun ayni muddaohisoblanadi. Tibbiyotning asoschisi Gippokrataytganlar: “Yegan ovqatingiz dori, is’temol qilgandoringiz ovqat bo‘lishi kerak”.

Foydali ovqatlanishning bir qanchatartib-qoidalari ishlab chiqilgan bo‘lib, sog‘lomyashashni istagan odam bu haqda bilishi zarur. Masalan: 

- ochlik hissini sezgandan so‘ng dasturxongao‘tirish va taomni o‘z miqdorida yeyish;

- kuniga belgilangan vaqtda tabiiy mahsulotlarbilan nonushta qilish;

- asabiylashganda ovqat yemaslik;

- kun davomida 4-5 marta oz-ozdan ovqatlanish;

- ovqatlanayotganda kitob o‘qish yoki televizorko‘rish bilan mashg‘ul bo‘lmaslik;

- taomni uzoq chaynash. Uni kamida 50 martachaynashimiz uzoq umr ko‘rishimiz garovihisoblanadi;

- o‘simlik yog‘larinii ko‘proq, hayvon yog‘lariniozroq miqdorda ishlatish;

- o‘ta to‘yib ovqat yemaslik. Donishmandlarningaytishicha, 3 ta narsani kami ma’qul. Bular - kamovqat is’temol qilish, kam uxlash, kam gapirish. Buborada Iskandar Qobusning Qobusnomasidaaytilganidek, o‘z nabirasiga kam gapirgin, o‘ylakisendan ham yuksak darajada biladigan insonlar bor,deb uqtirgan.

Buyuk Albert Eynshteyn hayot formulasiniquyidagicha keltirgan” A=x+y+z. Bunda: A - hayot, x- ko‘p o‘qi, ishla, ijod qil, y - dam olgin, sayohatqil, o‘yna, z - tilingni tiy. Biz ham shukeltirilgan o‘gitlarga amal qilsak, xatodan xolibo‘lamiz. Ulug‘ tabib Abu Ali Ibn Sino aytganki,hali biroz ovqat iste’mol qilish hissiyoti bo‘lsaham iste’mol qilishni to‘xtatish, shuningdek, haddan tashqari issiq yoki juda sovuq ovqatniiste’mol qilmaslik kerak.

Toza suv ichish haqida ham biroz to‘xtalaylik.

Ma’lumki, organizmga yetarli miqdorda suvtushmasa, ichaklardagi zaxarli moddalarningchiqishi qiyinlashadi. Suv organizmning o‘z-o‘zinitozalashiga yordam beradi. Ayniqsa, toza suvhujayralar uchun ozuqadir. Suvni qaynatgandauning biologik xususiyatlari yo‘qoladi, shuninguchun iloji boricha tarkibi minerallarga boybo‘lgan buloq suvlarini yetarli miqdorda ichishkerak. Ammo suv ichishning ham o‘ziga xosqoidalari bor. Masalan:

Xastaliklarning sabablari ko‘p…

Biror kishi kasal bo‘lib qolsa, darrov shifokoryoniga boradi. Dori-darmon xarid qilibmuolajani boshlab yuboradi. Lekin bu dard negapaydo bo‘ldi, asl sabablari nimada, shu xususdachuqurroq o‘ylab ko‘rmaydi. 

Fikr qilaylik, ba’zi xastaliklarga ko‘psiqilish yoki noto‘g‘ri ovqatlanish, shuningdekkamharakat yoki biror yuqumli kasallikni yuqtiribolish sabab bo‘ladi. Ayrim hollarda esa salbiyodatlar xar xil dardni yuqtirib olishga olib keladi. Kasallikning paydo bo‘lishida irsiy omillar ham yetakchi rol o‘ynaydi. Demak, bularhaqida bosh qotirib ko‘rishimiz kerak.

Bundan ming yillar avval Ibn Sino o‘zining“Tib qonunlari” kitobida sog‘liqni saqlashningasosiy 7 ta omillarini yozib qoldirgan. Ularquyidagilar:

Xullas, kasalliklardan saqlanish uchun aynannima sababli dardga chalinishimiz haqida o‘ylab ko‘rishimiz zarur.

O‘zimizni yaxshi ko‘rsak va sog‘ligimiz uchun qayg‘ursak, albatta, sog‘lom turmush tarzi qoidalariga rioya etamiz. Kun tartibimiznioqilona belgilash esa o‘zimizga nisbatan hurmat-izzatni shakllantiradi va salomatlik sarimuhim qadamni qo‘yamiz.

Sayfulla Abdullayev,

tibbiyot fanlari doktori, professor.