Долларнинг ҳукмронлиги тугайдими?

Доллар ўтган асрнинг ўрталаридан бери дунёда ҳукмронлик қилмоқда ва шунча вақтдан буён унинг тез ва муқаррар "синиши" башорат қилинади. Европа валютаси - евро пайдо бўлган 2008 йилда АҚШда бошланган глобал молиявий инқироздан кейин ҳам Америка валютаси "авф этилган" эди. Россиянинг Украинага бостириб киришидан сўнг дунёнинг захира ва ҳисоб-китоб валютаси - долларнинг тугаши ҳақидаги гап-сўзлар янги куч билан авж олди.

Ўтган ўн йил ичида нима ўзгарди ва бу сафар башоратларга ишонса бўладими?

Учта факт долларга қаршиликни рағбатлантиради. Биринчидан, АҚШнинг асосий рақиби Хитой иқтисодий ҳажми бўйича Европа Иттифоқини ортда қолдирди ва АҚШга етиб олди.

Иккинчидан, ички низолар ва протекционизм АҚШнинг ўта ишончли қарз олувчи ҳамда охирги чора сифатида қарз берувчи обрўсига путур етказди. Бунга яқинда АҚШ тарихидаги биринчи дефольт таҳдиди ёрқин мисолдир. Учинчидан, америкаликлар АҚШ ёки унинг иттифоқчиларига таҳдид солувчи давлатларни жазолаш учун самолёт ташувчи ва дрон ўрнига доллардан тобора кўпроқ фойдаланмоқда.

Аммо ҳозирча ушбу учта далил ҳам доллар "сўлиши"га асос бўла олмайди.

Америка дефольтдан қочиб, дунёдаги асосий ва ишончли қарздор обрўси ҳатто ўз фуқароларидан ҳам муҳимроқ эканини яқинда яна бир бор исботлади. Оқ уй мухолифат билан муроса қилиш учун бюджет харажатларини қисқартиришга рози бўлди.

Украинадаги уруш учун Россияга нисбатан мисли кўрилмаган молиявий санкцияларга келсак, улар нафақат АҚШ, балки Европа, Буюк Британия ва Япония томонидан ҳам киритилган. Доллардан захира валютаси сифатида қочиш эса евро ва иена улушининг ортиши (ўтган йили 5 фоиз)га олиб келди.

Демак, янги захира валюта керак. Ғарбдан ташқари ягона ҳақиқий даъвогар эса, бу Хитой. Аммо юан глобал захираларнинг атиги 3 фоизини ташкил қилади ва долларга муносиб муқобил бўлиш учун унга анча йил керак.

Доллар машҳурлигини йўқотяптими?

Долларни дунёдаги асосий валютага айлантирадиган иккита муҳим функция мавжуд. Биринчидан, доллар захира валюта ҳисобланади. Унда қўшимча пул сақлашади. Иккинчидан, доллар ҳисоб-китоб валютасидир. Унда нафақат америкаликлар, балки бутун дунё товар ва хизматлар учун савдо қилади.

Хитой, Россия, Бразилия, Ҳиндистон ва бошқа ривожланаётган иқтисодиётларнинг рупий ва юан билан савдо қилишга фаол уринишларига қарамай, ҳисоб-китоб валютаси сифатида долларнинг позицияси мустаҳкам.

Баъзиларнинг айтишича, Россияга қарши мисли кўрилмаган молиявий санкциялар туфайли 2022 йилда вазият анча кескинлашган. Айрим мутахассислар “Доллар кутилгандан тез суръатда захиравий валюта ўрнини йўқотмоқда. 2022 йилга келиб бу пасайиш суръати 10 бараварга ошган”, деса, "Долларда ҳеч қандай чекиниш йўқ. Бундан ташқари, 2022 йилда бошқа ҳеч қандай захира валютага доллар каби талаб бўлмаган", дейишмоқда.

Халқаро ҳисоб-китоблар банки маълумотларига кўра, сўнгги ўттиз йил ичида долларнинг улуши 80-90 фоизга ўзгарган. Айни пайтда у йўқотмаяпти, аксинча машҳурлиги ошяпти: 2010 йилда доллар барча халқаро ҳисоб-китобларнинг 85 фоизи, 2022 йилда эса 88 фоизини ташкил этган.

Нега ҳамма долларда савдо қилади?

АҚШнинг йирик тижорий трансмиллий корпорацияси Morgan Stanley ва Халқаро валюта бозори катта мутахассиси Морган Стивен таъкидлашича, вақт ўтиши билан ҳисоб-китоб валютаси сифатида доллар ўз ўрнини йўқотади. Бироқ, бу яқин келажак рўй бермайди, чунки дунёда Америка молия бозорига муқобиллик йўқ – ҳеч ким унга ҳажм, чуқурлик, барқарорлик ёки очиқлиги бўйича бас келолмайди. Бунинг ёрқин мисоли - дунёнинг асосий товари бўлган нефть.

Ҳиндистон Россия хомашёси учун рупийда, Хитой эса Саудия учун юанда тўлаши мумкин. Аммо нефть бозорининг асосий валютаси ҳали ҳам доллар бўлиб қолмоқда.

Ривожланаётган мамлакатлар ичида фақат Хитой дунёнинг молиявий маркази сифатида Қўшма Штатларга қарши чиқишга қодир. Аммо бунинг учун у товарларни етказиб бериш бўйича молиявий шартномалар учун ўзининг чуқур, очиқ ва ликвид бозорини яратиши керак.

Шанхайга нефтнинг жисмоний партиялари билан биржа савдосини бир марта ўтказишнинг ўзи етарли эмас - молиявий воситалар Нью-Йоркда сотилаётган экан, долларга ҳеч нарса таҳдид солмайди.

Дунёнинг етакчи нефть экспортчиси Саудия Арабистони бутун нефтни юанга жаҳоннинг энг йирик нефть харидори бўлган Хитойга сотишга рози бўлса ҳам, Шанхай энергетика биржасининг улуши бор-йўғи 2 фоизга ошиб, жаҳон нефть бозорининг 7 фоизини ташкил этади.

АҚШ доллар пасайишидан қўрқадими?

Доллар захира валюта сифатида фунт ўрнини эгаллаганини эслаш кифоя, дейди АҚШнинг собиқ молия вазири Ларри Саммерс:

"Тарих аниқ жавоб беради: доллар захира валютаси мақомини йўқотиши мумкин, аммо бу содир бўлганда, янада жиддий муаммолар пайдо бўлади. Чунки доллар ўз мақомини йўқотса, бу фақат валюта курсининг пасайиши, Қўшма Штатларнинг дунёдаги нуфузи ва таъсири йўқотиши, барқарор бўлмаган қарзга ботишимиз натижасидагина бўлади", деди у яқинда, Американи дефольт билан таҳдид қилган техноген қарз чегараси инқирози пайтида. Агар АҚШ янги хатолар қилишда давом этса ва ўтмишни таҳлил қилишни тўхтатса, дунё доллардан фаол равишда четлаб ўтадиган вақт келиши муқаррар. Кўпгина давлатлар аллақачон ўз кучи билан бўлмаса-да, ундан воз кечишга ҳаракат қилмоқда".

 Долларга муқобил валюта борми?

Тарихчи Фергюсон худди ўша, имзоси доллар қоғозларида битилган собиқ АҚШ молия вазири Ларри Саммерснинг учар иборасини эслатади: "бирор нарсани ҳеч нарса билан алмаштириб бўлмайди".

Захираларни сақлаш учун Ғарб валюталарига ягона муқобил юан бўлиши мумкин, аммо бунинг учун Хитой кўп нарсани ўзгартириши керак. Ислоҳот ва ошкоралик, шунингдек, жамғармаларни рағбатлантиришни чеклаш ва капитал ҳаракати назоратини бекор қилиш талаб этилади. Ликвидлик катта муаммоси – Хитой ўз молиявий бозорларига хорижий сармоялар, капитал экспортни чеклайди. Агар бу чекловлар бекор қилинса, хусусий капитал Хитойдан мулк ҳуқуқи яхшироқ ҳимояланган юрисдикцияларни излайди. Юан заифлашади - ва хайр капитал ўсиш.

Бироқ юан аста-секин капитал ҳаракати жиддий либераллаштирилмаган ҳолда захира валютасига айланиши мумкин, деб тан олишади иқтисодчилар.

Хитой ўз валютасида савдо ҳисоб-китобларини фаол равишда рағбатлантирмоқда ва шу йўл билан савдо ҳамкорлари марказий банкларида юан аста-секин йиғилмоқда, дея таъкидлайди америкалик ва европалик иқтисодчилар.

"Хитойнинг ўз валюталарини халқаролаштиришга бўлган ёндашуви юаннинг ҳукмронлигига олиб келмайди, аксинча, доллар, евро ва юан бирга яшайдиган кўп қутбли валюта дунёси вужудга келади. Лекин бунга ҳали узоқ.

Тарихчи Фергюсон доллар, евро ва юан ўртасидаги ҳукмронлик пойгасини “тошбақа пойгаси” деб атайди. Унинг эслашича, биринчи ўриндан фунт-стерлингдан долларга ўтиш жуда секин-аста бўлган ва фунт япон иенасидан кейин тўртинчи ўринда бўлса-да, ҳозирча резерв валюта ҳисобланади. Бу суръатда юан тахминан йигирма йил ичида, яъни 2043 йилга бориб доллар ва евродан кейин дунёдаги учинчи захира валютасига айланиши мумкин.

Долларга "аллергияси" бўлмаган, Американинг ривожланган демократик давлатлар иттифоқчиларига жаҳон иқтисодиётининг деярли ярми ва АҚШнинг ўзига 20 фоизи тўғри келиши ҳисобга олинса, доллар яқин келажакда доминант жаҳон валютаси бўлиб қолади, дея ишонтиришмоқда таҳлилчилар.

Интернет хабарлари асосида Г.Холдорова тайёрлади.