“Tushunmaydigan odam yo‘q, tushuntira olmaydigan rahbarlar bor” – Samarqand viloyati hokimi Erkinjon Turdimov bilan suhbat

– Erkinjon aka, avvalo, ma’naviyat tushunchasiga lo‘nda izoh bersangiz...

–  Men, avvalo, suhbatimni nufuzli jurnalga munosib ko‘rganliklaringiz uchun minnatdorlik bildiraman. “Lo‘nda” degan so‘zni juda o‘rnida ishlatdingiz, negaki soatlab gapirganimizda ham ma’naviyat tushunchasining izohi tugamaydi. Bu haqda juda ko‘p yozilgan va gapirilgan. Ammo men olim emasman. Shuning uchun bu tushunchani hayotiy ifodalamoqchiman. Ma’naviyat ichki intizom, ilm, odob va farosatdan iborat.

– Siz tumanda yoki o‘rta ta’lim maktabida ma’naviyat targ‘ibotchisi lavozimida faoliyat yuritsangiz qanday ish uslubini yo‘lga qo‘ygan bo‘lardingiz? Umuman, ma’naviyat vakili qanday bo‘lishi kerak, deb o‘ylaysiz?

– Biz o‘rta maktabda o‘qigan vaqtimizda bu ishga sinf rahbarlari, ko‘pincha adabiyot muallimlari yetakchilik qilishardi. Tadbirlarda ishtiyoq bilan qatnashardik. She’r o‘qiganlarim, xor safida ashula aytganlarim, dramatik sahnalarda qatnashganlarim hamon esimda. Aksariyat hollarda badiiy qahramonlar vositasida yaxshi odamlarga nisbatan biz, yoshlarda havas uyg‘otilgan. Yana bir narsa – muallimlarning shaxsiy ibrati ham biz uchun ma’naviyat sabog‘i bo‘lgan. Ular maktab hududini obodonlashtirishda biz bilan bab-baravar ishtirok etardi. Shu sababli atrofdagi daraxt, gul va nihollarni payhon qilishdan uyalardik, butun sinf bilan darsdan so‘ng xonani chinnidek tozalardik, yozgi ta’til vaqtida maktabimiz uchun g‘isht quyardik.

Aytganday, tozalik komissiyasining raisi bizning kiyimlarimizdan tortib, aftu angorimiz, hatto tirnog‘imizgacha nazoratdan o‘tkazib turardi.

Iloji boricha muallimimizdan tanbeh eshitmaslikka intilarlik. Dakki olgan kunimiz esa ota-onamizdan uyalib turardik, ularga bildirmaslikka intilardik.

Bugun esa... Tadbirlar faqat sanalarga bag‘ishlab o‘tkazilyapti. Badiiy kitoblar, badiiy filmlar muhokamasi deyarli yo‘q.

Maktablarda ma’naviyat tadbirlari o‘tkazilmayapti, demoqchi emasman. Biroq, ularning tarbiyaviy ta’siri kam sezilyapti. Chunki bu tadbirlarga ko‘pincha bir xil toifadagi o‘qituvchi va o‘quvchilar jalb etiladi. Shuning uchun men hokim sifatida rahbarlarimizni, umuman ziyolilarimizni doimo o‘z maktabiga borishga, avvalo, muallimlarni qo‘llab-quvvatlashga, jonli uchrashuvlar o‘tkazishga chorlayman. Nazarimda, maktabdagi ma’naviy tadbirlarga bolalarni oiladan tayyorlash kerak. Biz ota-onalarni, ayniqsa otalarni maktabdagi jarayonlarga ko‘proq jalb etish mexanizmini yaratishimiz kerak. Bundan tashqari, ma’naviy tadbirlar nomiga emas, balki ehtiyoj tufayli o‘tkazilishi zarur. Umuman, men maktabdagi ma’naviyatga mas’ul kishining asosiy vazifasi uning o‘z burchiga sidqidildan yondashishida, har qanday gap-so‘zlardan qat’iy nazar, ishini dadil va muntazam olib borishida, deb tushunaman.

O‘rta ta’lim maktabida ma’naviyat targ‘ibotchisining obro‘-e’tibori, shaxsiy ibrati uning asosiy ishining 60 foizini tashkil etadi. Bugun ma’ruzalar vaqti o‘tdi. Bolalarni aniq, real hayotga ishontirish, ularni fikrlashga, tafakkur qilishga o‘rgatish payti keldi. Maktablarda faoliyat ko‘rsatuvchi bahs-munozara klublarining ham davri kelganga o‘xshaydi. Zero, yangicha ta’lim tizimining talabi ham shu.

– “Xalqimizning juda boy ma’naviy merosi bor!”. Bu gapni doim ishlatamiz. Bu chin gap aslida. Ammo bu meros nimalardan iborat, uni biz bugun qanday istifoda etyapmiz? Bu jarayondan qoniqasizmi?

– Bu savolingiz o‘rinli. Shaxsan o‘zim joylarga borganimda keksa-yu yoshdan, ayniqsa talaba va o‘quvchilardan, eng avvalo, ulug‘larimizning meroslari haqida so‘rayman. Aksariyat odamlarimizda bu haqda yuzaki tushuncha bor, xolos. Hatto yoshi katta ziyolilarimiz ham asl ma’naviy meros haqida talab darajasida bilimga ega emas.

Mana oddiy misol, Samarqandda Komilxon Kattayev degan zahmatkash matnshunos bor. Keyingi ikki yil ichida u viloyatimiz hududidagi o‘ndan ziyod buyuk allomalar merosini o‘rganib chiqdi, biz bu ishlarni kitob holida chop ettirdik. Katta olimlarimiz uchun ham bu ma’lumotlar yangilik bo‘ldi. Yoki Bahodir Yalangto‘sh haqida drama yozildi va o‘zimizning teatrda sahnalashtirildi. Birinchi bo‘lib o‘zim, oila a’zolarim bilan borib ko‘rdim. Butun viloyat ziyolilari bu sahna asarini tomosha qildi va XVI asrda Samarqandga amirlik qilgan bu ulug‘ shaxsning juda katta bunyodkorlik ishlaridan, xususan, Siyob bozorini yangi joyda barpo etganidan, Nodir Devonbegi madrasasi, Sherdor va Tillakori madrasalarini qurganidan ko‘pchilik xabardor bo‘ldi. Darvoqe, Bahodir Yalangto‘sh haqida kino ijodkorlari shu kunlarda badiiy filmni suratga olishyapti.

Ajdodlar merosini, albatta, har bir soha mutaxassisi alohida o‘rganishi mumkin. Lekin hammamiz uchun bu izlanishlarning katta tarbiyaviy ahamiyati bor. Chunki hamma ma’naviy meroslarga e’tiqodli, iymonli bo‘lish, ilmga intilish, yuksak insoniy fazilatlarga yetishish g‘oyasi singdirilgan.

Mir Alisher Navoiyning “El netib topgay menikim, men o‘zimni topmasam”, degan shoh bayti o‘sha davrdayoq insoniyatni fuqarolik jamiyati talablariga undagan. Nodira esa “Soya paydo bo‘lmag‘ay devorsiz” bayti orqali falsafadagi sabab va oqibat kategoriyasini badiiy ifoda etgan, desam xato qilmayman.

– Ulug‘ ajdodlarimiz bilan faxrlanish, ularning nomini hadeb tilga olaverish ba’zan ayrim odamlarning me’dasiga tegayapti, degan gaplar ham bor. Albatta, ular bilan faxrlanish lozim, lekin ularga mos avlod bo‘lish masalasi hamon dolzarbligicha qolayotgandek...

– To‘g‘risini aytsam, men bu fikringizga unchalik qo‘shilmayman. To‘g‘ri, ba’zi ajdodlarimizni yaxshi bilamiz va ularni tez-tez yod etamiz. Lekin, zamonlar suronlarida unutilgan ajdodlarimiz ham ko‘p. Men Yalangto‘sh Bahodir nomini bejiz keltirmadim. Bu safga Shayboniyxonni ham qo‘shish mumkin. Biz bu kabi tarixda nom qoldirgan juda ko‘plab ulug‘larimizning ismini eshitgan bo‘lsak-da, ularning merosidan bexabarmiz, shu sababli ularning nomlarini kamdan-kam takrorlaymiz. Holbuki, bunday bobolarimizni qanchalik ko‘p bilsak, qaddimiz shuncha tik bo‘ladi.

Bu borada bir taklifim bor: har bir viloyatda ijodiy guruhlar tashkil qilib, allomalarimiz faoliyati bilan bog‘liq ixcham roliklar yaratish va ijtimoiy tarmoqlarda ularni muntazam berib borishni uyushtirish kerak. Toki, xalqimiz o‘z ulug‘ ajdodlarining merosidan xabardor bo‘lib borsin.

“Otang bilan emas, farzanding bilan faxrlan”, degan naql bor. Chunki farzandga, uning kamoliga mehnatingiz singadi, u bilan faxrlanishga haqingiz bor. Ajdodlar bilan esa faqat ularning saboqlariga munosib bo‘lgandagina faxrlanish mumkin.

Xususan, Sharqda – Xitoy, Yaponiya, Indoneziya, Singapur kabi mamlakatlarda aholi o‘z tarixi bilan xuddi oilasi tarixi bilan shug‘ullanganday jiddiy shug‘ullanadi, hammasi vatani, xalqi tarixini yaxshi biladi, har bir fuqaro o‘z hududidagi muzey va obidalarga muntazam qatnab turadi.

Mamlakatimiz rahbarining tashabbusi bilan xalqimiz tarixida muhim o‘rin tutgan ajdodlarimiz tarixini o‘rganishga jiddiy kirishildi. Ular haqida badiiy asarlar yozilyapti, kinolar olinyapti. Muayyan kunlarda muzeylar barcha aholiga bepul xizmat ko‘rsatyapti. Bularning hammasi yurtdoshlarimizda ajdodlar merosini o‘rganishga qiziqish uyg‘otish barobarida ularga munosib bo‘lish mas’uliyatini ham o‘rgatadi, degan umiddaman. Shu o‘rinda olimlarimizga oliy o‘quv yurtlari, maktablar, bolalar bog‘chalari, qolaversa mahalla ahli uchun ham ajdodlarimiz merosi haqida oddiy, tushunarli va qiziqarli kitoblar tayyorlashni taklif etaman. Bundan tashqari, har bir alloma haqida ixcham hujjatli film tayyorlash, ularni nafaqat televideniyeda, balki jamoat joylarida muntazam namoyish etish choralarini ko‘rish zarur. Chunki insonning farosati bilish, anglash va uni qo‘llash bosqichlaridan iborat. So‘nggi bosqichda tasavvurdan ko‘ra, masalaning mohiyati muhim rol o‘ynaydi.

– Xalqimiz sizni, avvalo, yetuk rahbar, tajribali hokimlardan biri deb biladi. Hokimning, umuman rahbarning ma’naviy dunyosini qanday tasavvur etasiz?

– Rahbarlik bu kasb emas, qolaversa, bu hammaga ham nasib etavermaydi. Ming ishchiga bir boshchi, ammo ana shu rahbarlik tartib-tamoyillari, uning ma’rifati-yu madaniyati haqida juda ko‘p yozilgan. “Avesto”, “Qobusnoma” asarlari buning misolidir. Buyuk yozuvchilarimizning asarlarida ham elni boshqarishda zarur bo‘lgan yuksak fazilatlarga ko‘p urg‘u beriladi. Xususan, Mir Alisher Navoiy o‘z asarlarida mas’ul shaxsda ilm, farosat va fahm kuchli bo‘lishi zarurligini aytgan. Yoki “Qobusnoma”da “Xodim bo‘lg‘oningda hamisha rahbar huzurida hozir bo‘lg‘il va har ishning otini (mohiyatini) bilg‘il. Barcha ishni imtihon qilg‘il, bir ishdan faromush bo‘lmag‘il, hamma ishni yodingda saqlag‘il va barcha devondagi ishlar holidan ogoh bo‘lg‘il. Hamma amaldorlarning muomalalarin bilg‘il va har turli ishni bilmakda qunt bilan izlangin. Barcha hisobga qodir bo‘lg‘il va har daqiqa ish bilan mashg‘ul bo‘lg‘il. Rahbarning sirini aytmag‘il va har ishdan rahbarni ogoh qilib turg‘il” deyiladi.

Bugungi kunga keladigan bo‘lsak, qabul qilingan qonunlarimizning barchasi rahbar uchun ma’naviy ozuqadir. Ya’ni, qonunlarga rioya etish rahbarning ma’naviyatini belgilaydi. Prezident Shavkat Mirziyoyev deyarli har bir chiqishida katta-kichik har bir rahbarning madaniyati, ilmi, iqtidori, ma’naviyati masalasida to‘xtaladi. Ayrim o‘rinlarda bu borada nima ishlar qilishimiz zarurligini aniq ko‘rsatib beradi. Misol uchun, “Rahbarlar faoliyatiga endi xalq baho beradi”, degan gapining o‘zi istaymizmi-yo‘qmi, bizni ibrat ko‘rsatishga chorlaydi. Yoki “Xalq davlat idoralariga emas, balki davlat idoralari xalqqa xizmat qilishi kerak”, degan shior ham faoliyatimiz mohiyatini aniq belgilab bergan. Binobarin, ma’naviyatsiz rahbar bu talabni bajara olmaydi.

Gap u yoki bu rahbarning ma’naviyatni qanday tasavvur etishidagina emas, balki zamon talablariga javob bera olishi bilan belgilanadi. Shuning uchun ham bugungi islohotlarimizning asl mohiyati doimo xalq bilan maslahatlashishga, xalqning fikrini o‘rganishga, xalqning bahosiga qarab ishlashga qaratilgan. Bugun odamlarga tushuntirish emas, balki ularni ishontirish muhim. Men yig‘ilishlarda “Tushunmaydigan odam yo‘q, tushuntira olmaydigan rahbarlar bor” degan iborani bot-bot takrorlayman.

 – Milliy g‘urur tushunchasini bugun ayrimlar kibr bilan adashtirayotganga o‘xshaydi. Inson uchun o‘zidan, o‘zligidan g‘ururlanish aslida fazilat emasmi?

– Abdulla Oripovning: “Inson qalbi bilan hazillashmang siz, Unda millat yashar, unda til yashar” degan satrlari milliy g‘urur tushunchasining asl mohiyatini ochib beradi. Bundan tashqari, millatidan qat’i nazar har bir insonning o‘z g‘ururi bo‘ladi. Kibr qilayotganlarning esa g‘ururga aloqasi yo‘q, ular shuhratparastlik maqsadida o‘zlarini ko‘rsatishga intiladi. Hech qachon boshqa millatning obro‘sini to‘kish bilan o‘z millatining obro‘sini ko‘tarib bo‘lmaydi. Biz uchun muhimi, millat, ya’ni O‘zbekiston hududida yashovchi har bir fuqaro ana shu el ma’rifatiga xizmat qilgan odamlar bilan faxrlana olishidir. G‘urur bu hamiyat va nomus bilan bog‘liq, faxr esa e’tirof bilan, kibr manmanlik bilan.

Umuman, biz odamlarga qanchalik yaqin bo‘lsak, ko‘nglimizdagi kibr shu qadarlik yo‘qolib boraveradi.

– Erkinjon aka, o‘zbekning fe’l-atvori, yutug‘iyu nuqsoni, umuman, milliy mentaliteti yaxlit aks etadigan ilmiy asosga ega asarlarga (ilmiy asar, roman, kino va hokazo...) ehtiyoj bordek tuyuladi. Siz qanday qaraysiz bu fikrga?

– Mavridi kelganda kitob o‘qib turaman. Ayniqsa, o‘zimga tanish muhit, odamlar hayoti haqidagi asarlarni shavq bilan mutolaa qilaman. Chunki hayotni yaxshi tushunaman, deb o‘ylayman. Hatto tarixiy romanlarni o‘qiganda ham milliyligimiz an’analarini anglash qiyin emas.

Aslida milliylik degani bir hududda yashayotgan odamlar hayotiga daxldor ma’naviy butunlikdir. Shuning uchun bo‘lsa kerak, biz haligacha “Mahallada duv-duv gap”, “To‘ylar muborak”, “Maftuningman”, “Suyunchi”, “Shum bola” filmlarini qiziqib ko‘ramiz. Negaki, ularda o‘zimiz yashab turgan va biz ko‘nikkan an’analar, voqealar aks etgan.

Ming afsuski, bolalar uchun yaratilayotgan filmlarda, hatto badiiy asarlarda ham (“Sariq devni minib”dan tashqari) bu holatni uchratmaymiz. Xususan, multfilmlarda boshqa millat, ya’ni boshqa hayot tasvirlari bor. Hatto darsliklardagi g‘ayrimilliy suratlarni ham haligacha asta-sekin almashtiryapmiz. To‘g‘ri, katta harakat bo‘lyapti. Davlatimiz rahbarining tashabbusi bilan allomalar, O‘zbekiston taraqqiyotiga munosib hissa qo‘shgan odamlar haqidagi badiiy va hujjatli filmlar, kitoblar yaratilyapti. Qishloqlarimizning yangi qiyofasi ko‘rsatilyapti, lekin bu hali yetarli emas. Nazarimda “Chol va nabira”, “Otamdan qolgan dalalar” kabi filmlarni ko‘proq yaratish kerak. Chunki bunday asarlar odamlarni mushohada qilishga chorlaydi, milliyligimiz haqidagi tasavvurni boyitadi. Asar qahramonlariga havas uyg‘otadi. Bu borada jamoatchilik ko‘p gapiryapti, filmlarimiz ko‘paydi, ammo biz ibrat oladigan, biz havas qiladigan obrazlar, ya’ni, qahramonlar yo‘q.

– O‘zbekning, umuman, xalqimizning fe’l-atvoriga begona bo‘lgan ishlar ham sodir bo‘lib turibdi. Maishiy hayotimizda ham, tashqi dunyomizda ham buni ko‘rish mumkin. Ma’naviyat va qadriyatlarga, an’analarga tahdidlar kundan-kunga ko‘payib bormoqda. Bu borada nima ishlar qilishni zarurat, deb hisoblaysiz?

– Aslida bu savolingizga yuqorida qisman javob berdim. Shunday bo‘lsa ham bir xulosamni aytib o‘tmoqchiman. Insonning barcha xislati tug‘ma bo‘ladi. Tug‘ma deganimning boisi shundaki, muayyan geografik muhitda yashash instinkti bilan tug‘iladi. Yana ham aniqroq qilib aytadigan bo‘lsam, daryo yoki okean sohilida, vodiyda, cho‘lda, tog‘da yashayotgan aholining xislatlari ham o‘sha makonga munosib bo‘ladi. O‘zbek fe’li deganda biz o‘zimiz anglagan halollik, ishonch, odamgarchilik, mehmondo‘stlik kabi fazilatlarni tushunamiz. Binobarin, bunday fazilat boshqa millatlarda ham yo‘q emas. Bir narsadan xavotirdamanki, keyingi paytda milliy mentalitetimiz, ya’ni o‘zbek fe’liga nomunosib xatti-harakatlarga nisbatan befarq bo‘lyapmiz. Bu haqda jiddiy o‘ylab ko‘rish vaqti keldi. Sharqda, xususan, Xitoy va Yaponiyada, Singapurda, Malayziya va Indoneziyada, keyingi paytlarda Vetnamda ham ezgu milliy an’analarni buzganlarga qarshi jiddiy choralar ko‘rilyapti.

Shu o‘rinda bir narsani ta’kidlash lozimki, ma’naviy illatlarga qarshi kurash oson kechmaydi. Biz insonning, ayniqsa yoshlarning ma’naviyatida o‘zgarish yasay oladigan choralarni ko‘rishimiz, shunga sharoit yaratishimiz, ya’ni tarbiyaviy ta’sirning samarali usullarini yaratishimiz kerak.

– Xalqning yakdilligi hammasidan muhim. Shunday emasmi? Uning butunligini nimalarda ko‘rasiz? Bugun shu butunlik bizda mavjudmi, qoniqarlimi?

– Tarixdan ma’lumki, xalq mashaqqatli va quvonchli kunlarda o‘z jipsligini ko‘rsata oladi. Buni hayotimizda ko‘rib turibmiz. Garchi qiyinchiliklar bo‘lsa-da, xalqimiz o‘z hayotini farovon qilish yo‘lida birlashishga intilmoqda.

Biz, ziyolilarning maqsadimiz bitta. U ham bo‘lsa millatni birlashtirish. Yashirmayman, mustaqillikning dastlabki yillari ayrimlar erkinlikni boshqalardan ajralib yashash deb tushundi. Hatto aka-ukalar, ota-bolalar uylari-yu darvozalarini alohida qilib olishdi. Vaholanki, mustaqillik bu – dunyo bilan birga, qolganlar bilan bab-baravar yashash degani, faqat o‘z erkiga, o‘z davlati va tiliga, o‘z qonunlariga ega bo‘lish degani. Biz dunyo hamjamiyatidan tashqarida yashay olmaymiz. Faqat ana shu hamjamiyatda mustahkam o‘rnimiz bo‘lishi kerak.

E’tibor qilganmisiz, keyingi 6-7 yil ichida qabul qilingan strategik rejalar, dasturlar, loyihalar bitta maqsadga –  yurtdoshlarimizning nuqtai nazarini, maqsadini, mamlakat kuch-qudratini oshirishga, ularning turmush farovonligini yuksaltirishga qaratilgan. Bunday maqsadga faqat birgalikda, hamkorlikda ishlash orqali erishiladi.

Prezident Shavkat Mirziyoyev elimiznigina emas, eng avvalo, atrofdagi qo‘shnilarimizni ham, O‘zbekistonga samimiy munosabatda bo‘lgan yaxshi insonlarni ham birlashtirishga intilmoqda va bu borada katta ishlar qilinmoqda. Shu tufayli O‘zbekistonning xalqaro hamjamiyatdagi obro‘si oshib bormoqda.

Ahillik, birlik ma’naviyatning yuksalishiga xizmat qiladigan eng katta mezonlardir. Chunki yaxshi fazilatga, ilmga, farosatga ega insonlargina shodligu tashvishini, bor-yo‘g‘ini o‘ziga o‘xshaganlar bilan baham ko‘ra oladi.

Shodmonqul SALOM suhbatlashdi.

“Ma’naviy hayot” jurnali, 2023 yil 4-son.