Фарзандингиз меҳнатга лаёқатлими?

Муаллиф ҳақида: Султонмурод Олим. 1954 йили Бухоро вилоятида туғилган. Тошкент давлат университетини имтиёзли диплом билан тугатган. Ташқи ишлар вазирлигида «Спич райтер» гуруҳи раҳбари, таҳририят мудири, Ўзбекистон Республикаси Президенти девонида бош консултант, Республика Маънавият тарғибот маркази раҳбари ўринбосари лавозимларида ишлаган. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими. Ҳозирги пайтда «Нақшбандия» журнали бош муҳаррири.

1967 йилдан буён матбуотда қатнашиб келаётган бир қаламкаш сифатида очиқ айтаманки, бу дунёда бир нарса ёзишдан қийинроқ иш бўлмаса керак.  Чунки ёзганда биров ўқийдиган қилиб ёзиш – лозим-да. Бу – анча мураккаб вазифа. Шунинг учун бу соҳа кишилари табиатан жуда инжиқ келади.

Баъзиларнинг иш столи устида ҳар доим сигарета тайёр туриши – зарур. Ўтда куйгандай, тамоман тутун ичида қолиб ёзади бечоралар. Кимдир тинимсиз кофе ичар экан.

Камина бўлса чойсиз столга ўтирмайди. Чой ҳам кийик ўти аралаштириб дамланган бўлиши – шарт. Пиёладан кружка – қулай. Дастаси – бор-да. Компьютерда ишлаётган кир бармоқ лабга босиладиган жойга тегмайди. Уни тўлдириб, ноутбукнинг орқасига қўйиб қўяман. Икки ёнда бўлса, халақит қилади-ку. Шундай қўлни чўзганимда бармоқларим дастасини осонгина топади.

Яхши. Лекин бунинг учун, аввало, чой кўнгилдагидек дамланиб, стол устига келтирилган, кружкага қуйилиб, ноутбукнинг экрани орқасига тайёр қилиб қўйилган бўлиши – зарур-да.

Бу бир мисол эди. Мақсад – бошқа. Ҳаёт ҳам – шундай, демоқчиман. Ҳар ким ўзига керакли нарсани олдиндан тайёрлаб олишига тўғри келади. Бу эса ҳеч ҳам меҳнатсиз бўлмайди.

Кўплар ана шунда адашади-да. Истак – бор-у, шу эҳтиёжни таъминлашга етадиган маблағ – йўқ. Маблағ топиш учун эса меҳнат қилиш – керак.

Сергелидаги велосипед магазини олдида бир уста ҳар куни “шайтонарава”ларни таъмлаш билан шуғулланади. Ўғилчаси мактабдан келиб, чойини ичади-да, отасининг олдига югуради. Қарашади-да. Баҳонада иш ўрганади. Эртага мактабни битириб, бирор ўқишга кирса, кирар. Киролмаса, иши – тайёр. Қўлида ҳунари – бор-ку.

Бошқа кўплар: “Қачон давлат завод ё фабрика қуриб, ўғлим ё қизимни ишга олар экан?” – деб, хом хаёл суриб юрибди. Биринчидан, давлат бундан буён завод ё фабрика қурмайди, буларни энди бойлар қуради, чунки бозор иқтисоди шароитида давлатнинг ишлаб чиқаришидаги улушини камайтиргандан-камайтириш – шарт.  Иккинчидан, қурилган ана шу завод ё фабрикага ҳам биринчи галда қўлида ҳунари борлар ишга қабул қилинади. Ўзингиз ўйлаб кўринг, ахир, завод ёки фабрикада таппа-тайёр велосипед устаси яхшироқ ишлай оладими ёки умрида бир лампочка ҳам бурамаган, ўн саккиз-ўн тўққиз йилни “яллама ёрим” қилиб ўтказганми?

Бизда турмуш қурган ҳар қандай оила фарзанд кўришни жон-дилидан истайди. Бу ҳозирги дунёда жуда катта ижобий кўрсаткич ҳисобланади. Айрим Ғарб давлатларида шу – йўқ. Шунинг учун уларнинг аҳолиси йилдан-йилга камайиб боряпти. Аҳоли сони чет давлатлардан кўчиб борганлар ҳисобигагина ўсяпти, холос. 

Фарзанд кўрдикми, тиришиб бўлса ҳам, уларни боқамиз, албатта. Бу   ҳам – зўр кўрсаткич.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 64-моддасида шундай сўзлар битилган:

“Ота-оналар ўз фарзандларини вояга етгунларига қадар боқиш ва тарбиялашга мажбурдирлар.

Давлат ва жамият етим болаларни ва ота-оналарининг васийлигидан маҳрум бўлган болаларни боқиш, тарбиялаш ва ўқитишни таъминлайди, болаларга бағишланган хайрия фаолиятларни рағбатлантиради”.

Шукр, Бош қонунимиз бу моддаси иккала бандига ҳам қатъий амал қилиб келиняпти. Бу – жуда қувонарли ҳол. 

Лекин энди иккинчи бундан кам бўлмаган масала ҳам – бор-да. Фарзандни бозор иқтисодиётининг шафқатсиз курашлардан иборат шароитига мос ҳолда тарбиялаш – зарур-да.

Бизда сон масаласи ҳал қилиняпти-ю, кўп ҳолларда сифат масаласида жуда-жуда оқсаяпмиз. Яъни ҳар йили ярим миллиондан кўпроқ фарзандимиз умумий ўрта ёки ўрта махсус билим олгани тўғрисидаги ҳужжатга эга бўляпти. Бир қисми, табиийки, олий таълим муассасаларига ўқишга кириб, билим олишни давом эттиради. Қолганлари-чи? Мана, таълим тизимида ўқиш бошланди. Бултур шу битирувчи таълим муассасасига борган. Бугун-чи? Иш топдими ё уйида телевизор кўриб, сақич чайнаб, ота-онаси олиб берган қиммат  телефонини титкилаб ўтирибдими?

Боламиз вояга етди, ҳам дейлик. Бироқ биз уни меҳнатга лаёқатли қилиб тарбиялай олдикми? У ўзига ўзи бирор иш топдими?

Бунинг оти, оддийгина қилиб, “меҳнат тарбияси” дейилади.

Бизда дунё миқёсида камёб ҳисобланадиган яна бир миллий фазилат – бор. Бу кексайиб қолган ота-онани фарзандлар боқиши – масаласи. Ўзини англаган аксар ўғил-қизлар кекса ота-онасини яхши едириб-ичиради, сипогина қилиб кийинтириб қўяди. Ахир, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 66-моддасида: “Вояга етган, меҳнатга лаёқатли фарзандлар ўз ота-оналари ҳақида ғамхўрлик қилишга мажбурдирлар”, – деб, аниқ-тиниқ қилиб ёзиб қўйилган-да.

Ҳаётнинг ичига кўзойнаксиз боққан одам ҳам кўрадики, бугун айрим оилаларда пенсионерлар болаларини боқяпти. Бу қанақаси бўлди энди? Тескариси бўлиши керак эмасми  эди?! Бунақада иқтисодимиз олдинга кетадими ёхуд орқагами?

Бухоро қишлоқларидан бирида қассоблик дўконида ишлаётган йигит: “Уйида пенсионери бор оилаларга оғринмай қарзга гўшт бераман. Чунки пенсия олишганидан кейин қарзни узишади-да. Уйида иш ёшидаги кишилар бор-у, лекин ҳеч ерда тайинли ишламайдиганлардан пулимни қандай оламан, ахир?” – дейди.

Айбни бировдан изламайлик. “Ахир, болангизни меҳнатга лаёқатли ёшга етказибсиз-у, меҳнатга лаёқатли қилиб тарбияламабсиз-да,   биродар!” – дейдиган одам – йўқ. 

Ана энди хулосани баралла айтсак, бўлар.

Жамият – шахсдан меҳнатга лаёқатли ёшга етгунига қадаргина  қарздор. Кейин эса инсон – жамиятдан қарздор.

Бир умр ҳаётдан нолиб юрадиган одамни дунёнинг энг бой мамлакати бўлмиш АҚШга олиб бориб қўйсангиз ҳам, норозилик қилаверади. Америкага-ку бормаганман. Лекин кўп кўрсаткичлар бўйича Ер юзининг иккинчи мамлакати бўлмиш Германияда ҳам тўрт мучаси соппа-соғ айрим кишиларнинг гадойлик қилиб ўтирганини кўрдим.

Айб жамиятда эмас.

Молингизни сотиб, жонингизни тикиб бўлса ҳам, меҳнатга лаёқатли фарзандлар тарбияланг!

Бир киши еб-ичганидан ортиқ маҳсулот етиштирса, мамлакат ривожланади. Ўзининг еб-ичишига етадиган маҳсулот ҳам етиштиролмаса-чи?

Давлат қишлоқларимиздаги кам таъминланган оилаларга имтиёзли кредит асосида иссиқхоналар қуриб беряпти. Бир хонадонга кириб кўрдим. Иккита бир сотихли гулдаккина иссиқхона қурилган.  Ичимдан ўтган гапни яширмайман: “Қани, энди шу шароит каминада бўлса эди. Етмиш ёшга яқинлашган бўлсам ҳам, кечалари ухламай бўлсам ҳам, шу иссиқхоналарда қишда помидор, бодринг ё булғорий етиштирар эдим”, – деб ўйладим. Афсус, иссиқхоналар қандай қурилган бўлса, шундайича турибди. Аксинча, ҳар йили очиқ майдон сифатида экилган икки сотих ҳосилдор ерни ҳам банд қилиб ётибди. Иссиқхонага бир нарса экиб, парваришлаб, қишда ҳосил олиш учун, биринчидан, сифатли кўчат сотиб олиш, иккинчидан, уларни экиб, парваришлаш учун ақл, учинчидан, тинимсиз меҳнат – керак. Лаёқатсиз бу соҳиби хонадонда шуларнинг ҳеч бири  йўқ бўлса-чи? 

Дунёнинг 10 та давлатида бўлганман. Кўпларининг иқтисоди,  демак, турмуш даражаси – биздан кўп юқори. Келган қатъий хулосамни ҳеч ким ўзгартира олмайди: жамиятни лаёқатсиз кишилар орқага тортади.

Бу дунёда бундан бошқа ҳақиқат – йўқ.