Hashar nima, u faqat bizga xosmi?
Shu kabi savollarimizga sun’iy intellektning javoblari qiziqmi? Unda quyidagilarni o‘qib ko‘ring!
Hashar nima?
Hashar — bu o‘zbek xalqining qadimiy va mustahkam ijtimoiy an’analaridan biri bo‘lib, odamlarning o‘zaro yordam va hamkorligiga asoslangan. Uning asosiy xususiyati — ishlarning ijrosi uchun odamlarning o‘z ixtiyori bilan, bepul va birgalikda qatnashishidir.
Hashar — biror ishni amalga oshirishda ko‘pchilikning o‘z ixtiyori bilan, bepul va birgalikda ishtirok etishi. Bu amaliy yordam shakli, ko‘pincha qishloqlarda va mahallalarda keng tarqalgan. Hasharning asosiy maqsadi — jamoat ishlarini birgalikda bajarish, o‘zaro yordam ko‘rsatish va ijtimoiy birdamlikni mustahkamlashdir.
Hashar o‘zbek xalqining qadimiy urf-odatlaridan bo‘lib, u o‘zining ijtimoiy ahamiyati bilan ajralib turadi. Bu an’ana o‘zbeklar, shuningdek, boshqa turkiy xalqlar orasida ham keng tarqalgan. Hasharning asosiy maqsadi — jamoat ishlarini birgalikda bajarish, o‘zaro yordam ko‘rsatish va ijtimoiy birdamlikni mustahkamlashdir.
Hozirgi kunda hashar nafaqat qishloqlarda, balki shaharlarda ham keng tarqalgan. U milliy bayramlar, masalan, Navro‘z, Ramazon va Qurbon hayitlari, shuningdek, mustaqillik bayrami kabi tadbirlar arafasida tashkil etiladi.
Hasharning ijtimoiy ahamiyati juda katta. U jamoatning birdamligini mustahkamlash, ijtimoiy yordam ko‘rsatish va umumiy manfaatlar yo‘lida birgalikda ishlashga xizmat qiladi. Hashar orqali odamlar o‘zaro munosabatlarini yaxshilashadi, ijtimoiy mas’uliyatni his qilishadi va jamoat ishlariga faol qatnashishadi.
- Boshqa xalqlarda ham hasharga o‘xshash tadbirlar bormi?
Boshqa xalqlarda ham hasharga o‘xshash ijtimoiy hamkorlik va o‘zaro yordam tadbirlari mavjud. Bu an’analar ko‘pincha jamoat hayotini mustahkamlash va birgalikda muhim ishlar bajarishga qaratilgan.
Masalan, qirg‘iz xalqida hasharga o‘xshash g‘oya — «ayimga». Bu yordamlashish va birgalikda ishlash tushunchasi bo‘lib, ko‘pincha qishloqlarda uy-joy qurish, tala yoki bog‘larni parvarish qilishda yordam berish shaklida namoyon bo‘ladi.
Tojiklar va forslarda «Dustyor» yoki «Qo‘shma ish». Bunda odamlar birgalikda katta ishlarni bajarish uchun yig‘ilishadi. Masalan, yerini sug‘orish, yig‘im-terim ishlari yoki qurilish kabi vazifalarda o‘zaro yordam ko‘rsatish odatiy holat.
Ruslarda «Trudovaya pomoщ» va «Subbotnik». Sovetlar davrida va hatto, hozirgi rus jamiyatida ham «trudovaya pomoщ» (mehnat yordami) yoki «subbotnik» (shanba kunlari ishlash) kabi ommaviy ishlash tadbirlari mavjud. Bunda odamlar ko‘ngilli ravishda maktab, bog‘, ko‘cha va boshqa jamoat ob’yektlarini tozalashadi.
Afrika xalqlarida — jamoatchilik ishlari. Ko‘plab Afrika xalqlarida jamoatchilik ishlari juda muhimdir. Misol uchun, uy qurish, dala ishlari yoki bayram tayyorgarliklarida butun qishloq birgalikda ishtirok etadi. Bu ularning jamoatchilik munosabatlarini mustahkamlaydi.
Dunyoda ko‘plab xalqlarda o‘zgacha nomlanishi va detallari turlicha bo‘lsa-da, hasharga o‘xshash ijtimoiy hamkorlik, birgalikda ishlash va ko‘maklashish an’analari keng tarqalgan. Ular jamoat ruhini mustahkamlaydi, odamlarni bir-biriga yaqinlashtiradi va jamiyatning umumiy manfaati uchun xizmat qiladi.
– So‘nggi yillarda «hashar» va «majburiy mehnat» tushunchalari aralashib ketdi. Bunga sabab nima?
Bu haqiqiy ko‘ngilli yordam va davlat tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri topshirilgan (yoki bosim orqali amalga oshirilgan) ishlarning chegarasi aniq belgilanmagani sababli yuz berdi.
Quyida bu holatning asosiy sabablari va izohlarini keltiraman:
Ko‘ngillilik va majburiylik chegarasi noaniq bo‘lishi
Haqiqiy hashar – bu “ixtiyoriy va ko‘ngilli” yordamdir. Ammo ayrim hollarda odamlardan (maktab o‘qituvchilari, talabalar, davlat xizmatchilari, tibbiyot xodimlari va h.k.) rasman ko‘rsatma yoki bosim orqali jamoat ishlariga chiqish talab qilinadi. Bu holatda ish zohirda «hashar» sifatida ko‘rsatiladi, ammo amalda majburiy mehnat hisoblanadi.
Ijtimoiy bosim va “ixtiyoriy majburiyat”
Ba’zi tashkilotlar yoki mahalliy hokimiyatlar tomonidan «ixtiyoriy» hasharlarda ishtirok etish taklif qilinsa-da, rad etganlarga nisbatan bosim yoki tanbeh berilishi mumkin. Bu holat huquqiy nuqtai nazardan majburiy mehnat deb baholanadi, chunki insonda tanlash erkinligi yo‘q.
Ko‘zbo‘yamachilik yoki rasmiylashtirish muammolari
Rasmiy idoralar ba’zida keng ko‘lamli ishlar (tozalash, yo‘l qurish, terim ishlari va h.k.)ni hashar deb e’lon qilib, ommaviy safarbarlik tashkil etadi. Ammo bu ishlarda ishtirok etishni rad etgan xodimlar jazoga tortilishi yoki malakasi tushirilishi mumkin. Bu ham majburiy mehnatning yashirin shaklidir.
Inson huquqlari tashkilotlarining e’tirozlari
Xalqaro mehnat tashkiloti (ILO), Human Rights Watch va boshqa tashkilotlar O‘zbekistondagi bunday holatlarga ko‘p marta e’tibor qaratgan. Ular ta’kidlaganidek, hatto “ixtiyoriy” deyilgan hashar ham agar odamlar unda ishtirok etishga majbur qilinsa, bu majburiy mehnat sifatida baholanadi.
So‘nggi islohotlar va hasharga yondashuv
So‘nggi yillarda O‘zbekiston hukumati bu muammoga e’tibor qaratdi:
- 2020-yilda majburiy mehnatga qarshi qonunchilik kuchaytirildi;
- Bosh vazir qarorlari bilan hasharlarda qatnashish faoliyat sohasidan kelib chiqib cheklandi;
- maktab o‘qituvchilari, tibbiyotchilar, talabalar va boshqa davlat xizmatchilarini ish joyidan tashqari safarbar qilish taqiqlandi.
Bu – zamonaviy texnologiya fikrlari. Endi o‘zingiz o‘ylab ko‘ring – hashar sizningcha, nima? Siz hasharda qatnashyapsizmi?
