Neft qayerdan paydo bo‘lgan?
Neft iqtisodiyotning asosiy manbai hisoblanadi. Mubolag‘asiz, insoniyat farovonligi bu manbaga bog‘liq. Biroq ko‘p yillar davomida yonuvchan suyuqlik o‘rganilishiga qaramay, uning kelib chiqishi hali ham sir bo‘lib qolmoqda. Neftning kelib chiqishi haqida olimlar nima deydi? U qayerdan paydo bo‘lgan?
Yagona nazariya mavjud emas
Turli tadqiqotchilar “qora oltin” sayyorada qanday paydo bo‘lganligi to‘g‘risida o‘zlarining farazlarini ilgari surishadi. Nega ular neft kelib chiqishining yagona nazariyasiga ega emas?
Neft va gaz doimiy ravishda yer qa’ridagi tabiiy bo‘shliqlar (teshiklar, yoriqlar) bo‘ylab harakatlanadi. Biroq, mineralning aynan qayerda va qanday hosil bo‘lishi bugun ham aniqlanmagan. Topilgan konlar esa shunchaki qusursiz to‘planish joylar: u yerdan neft qochib qutula olmaydi.
Shunga qaramay, olimlar neft hosil bo‘lishining ikkita - organik va noorganik ehtimoliy taxminini aniqlashdi.
Organik nazariya
Neft birikmalarini aniqlay oladigan ko‘rsatkichlar mavjud. Ulardan biri gil jinslardir. Bu bir vaqtlar dengiz tubida yotib qolgan loy. Vaqt o‘tishi bilan u dengiz hayvonlari qoldiqlari, qum va loy bilan aralashib, to‘planib, yanada chuqurroq joylashadi.
Million yillar o‘tgach, zichlanish, yuqori harorat va yer bosimi ta’siri ostida bunday loy tog‘ jinsiga aylanadi.
Yer ostida chuqur joylashgan organik moddalar yuqori harorat va bosim ta’sirida parchalanib, kimyoviy reaksiyalar jarayonida neftga aylanadi. Bu o‘zgarish uchun 50-350 million yil kerak bo‘ladi, bu esa geologlarning sayyora rivojlanishi bo‘yicha bergan ma’lumotlariga to‘liq mos keladi.
Yer yuzidagi barcha neft va gaz kompaniyalari aynan shu nazariyaga amal qilib kelmoqda, shu sababli neft loyli slanets bor joyda izlashdan boshlanadi.
Noorganik nazariya
Kimyo sanoatining rivojlanishi neft va gaz noorganik birikmalardan laboratoriya sharoitida olish mumkinligini ko‘rsatdi. Masalan, uglerod oksidi va vodorod aralashmasi (sintez gazi) uglevodorodlarga aylanishi mumkin. Aynan shular neft va tabiiy gazdan iborat.
Bundan tashqari, uglevodorodlar ko‘pincha kutilmagan joylarda, masalan, Rossiyaning Kolsk shahridagi o‘ta chuqur qudug‘ida yoriqlar natijasida hosil bo‘lgan ko‘llar tubida va yer ostidagi vulqon otadigan moddalar tarkibida paydo bo‘ladi.
Shuning uchun ba’zi geologlar neft yer tubining 50 dan 240 kilometrdagi chuqurligida hosil bo‘lgan deb hisoblashadi. Ular yonuvchan suyuqlik metan zaxiralaridan kelib chiqadi, so‘ngra yangi zarb qilingan neft bo‘shliqlar va yoriqlar orqali sayyoramizning yuqori qatlamlariga yetib boradi, deb aytishadi.
Ushbu nazariyadagi nuqson shundaki, bu tarzda shakllangan manba klasterlari har qanday joyda to‘planishi mumkin. Undan ko‘ra loyli slanetsni izlab topish ancha osonroq. Biroq, mabodo neft va gazning kelib chiqishi noorganik bo‘ladigan bo‘lsa, unda ularning zaxiralari bitmasdir. Gap ularni qanday izlab topishda.
Bahora Muhammadiyeva tayyorladi.
