Tog‘ turizmi: Qulay sharoit, imkoniyat va daromadlar

Keyingi vaqtlarda Yevropa mamlakatlarida tog‘-g‘or turizmi ancha rivojlandi. Dunyoning ko‘p­gina mamlakatlarida turistik ekskursiyalar uyushtiriladigan g‘orlar 1250 dan ortiq.  O‘zbekistonda dunyoga mashhur o‘nlab g‘orlar bo‘lishiga qaramay, birorta g‘or turistik ekskursiya tashkil etish uchun tayyorlanmagan.

Turizm dunyodagi ko‘pgina davlatlar iqtisodiyotining muhim daromad manbai sanalsa, rivojlanayotgan mamlakatlarni barqaror taraqqiy ettirish konsepsiyasida tog‘ turizmining o‘rni alohida.

2005 yilda dunyo bo‘yicha 338 million odam tog‘ turizmi industriyasi bilan shug‘ullangan va yillik daromad 7,2 trillion AQSh dollarini tashkil etgan. Hozirgi vaqtda yevropaliklarning qariyb yarmi tog‘li joylarda dam olishni ma’qul ko‘radi. Har xil taassurot qoldiruvchi xilma-xil tabiiy geografik ob’yektlarni kesib o‘tuvchi marshrutlar turistlar orasida katta qiziqish uyg‘otadi.

Masalan, Yaponiyada “tezyurar po­yezdlar tizimi“ mamlakatning asosiy shahar markazlarini baland tog‘lar bilan, Shveysariyada trolleybuslar shaharni tog‘ muzliklari bilan bog‘laydi. Bunday misollar Shimoliy Amerikada ham mavjud.

Tog‘ relefi tekislikka nisbatan nafaqat landshaft, estetik jihatdan qulayliklarga ega, balki tog‘ning sof musaffo havosi ultrabinafsha nurlarining ko‘pligi, turli xil sport turlarini tashkil qilish imkoniyatlari bilan ajralib turadi. Shuning uchun ham Yevropada Alp, Osiyoda Himolay, Afrikada Atlas, Amerikada Kordilera xalqaro tog‘ turizmi rayonlari bo‘lib qoldi. Ayniqsa, Alyaska, Kanada tog‘larida, Grenlandiya bo‘ylab turistik marshrutlar juda ham mashhur bo‘lib, har yili bu yerga 1,5 million nafardan ortiq turist keladi. Rossiyada Oltoy, Teber, Ural va Boshqird tog‘larida esa ko‘p kunlik otda oshib o‘tish turistik marshrutlari rivojlangan.

Yurtimizning so‘lim tog‘i maskanlarida ham otda yurish turizmini rivojlantirish uchun imkoniyatlar bor. Bundan tashqari, tog‘larning yonbag‘rida ko‘pgina mamlakatlardagi kabi g‘orlarga ekskursiya uyushtirishni tashkil etish katta foyda keltiradi.

Darvoqe, keyingi vaqtlarda Yevropa mamlakatlarida tog‘-g‘or turizmi ancha rivojlandi. Dunyoning ko‘p­gina mamlakatlarida turistik ekskursiyalar uyushtiriladigan g‘orlar 1250 dan ortiq. Masalan, AQShda 169 ta, Fransiyada 110 ta, Yaponiyada 94 ta, Ispaniyada 68 ta, Xitoyda 62 ta, Avstraliyada 58 ta, Germaniyada 53 ta, Rossiyada 8 ta. O‘zbekistonda esa dunyoga mashhur o‘nlab g‘orlar bo‘lishiga qaramay, birorta g‘or turistik ekskursiya tashkil etish uchun tayyorlanmagan.

Kelajakda O‘zbekiston tog‘larining turistik va rekreatsion ob’yektlari xalqaro ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, Samarqand, Buxoro, Qo‘qon va boshqa shaharlarning maftunkor landshaftlariga ega bo‘lgan tog‘larga yaqin joylashganligi xorijlik sayyohlarni jalb qiladi.

Olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston tog‘li hududlarining rekreatsion resurslaridan foydalanish va turizmni rivojlantirishning asosiy omillaridan biri – bu qulay iqlim sharoiti, tog‘ va baland tog‘ zonalarini qoplagan tog‘ archa o‘rmonlari, subalp va alp o‘tloqlari, quruq iqlim va sof havo, ozon, havoni har xil kasalliklardan tozalovchi fitonsit yengil uchuvchi birikmalar, uzoq davom etuvchi qulay harorat, organizm uchun optimal nisbiy namlik. Shu va boshqa iqlim omillari ko‘rsatkichlari bo‘yicha mamlakatimizdagi tog‘lar O‘rta dengiz rekreatson imkoniyatlaridan kam emas va bu yerda iqlim bilan davolash, dam olishni tashkil etish uchun maqbul imkoniyatlar yetarli.

Ayniqsa, respublikamiz tog‘li va tog‘oldi hududlari bebaho va hozirga qadar kam o‘rganilgan har xil kasalliklarni davolovchi shifobaxsh mineral suv manbalari, iqlim xususiyati va sport-sog‘lomlashtirish joylariga ega. O‘zbekiston tog‘li hududlarida 60 dan ortiq mineral suv manbalari (buloqlar) topilgan. Farg‘ona va Surxondaryo vodiylarida keng tarqalgan ma’danli suvlar o‘zining davolash xususiyatlari bo‘yicha Kavkazdagi mashhur oltingugurt suvlaridan (Sochi, Matseta va boshqalar) kam emas.

Afsuski, O‘zbekistonning tog‘li zonalarida boy turistik rekreatsion resurslar amalda o‘zlashtirilganicha yo‘q. Bunga asosiy sabab turistik bazalar va mehmonxonalarning kamligi hamda transport infrastrukturasining yaxshi rivojlanmaganligidir.

Hozirda O‘zbekiston xalqaro tog‘ turizmi raqobatchilik kurashida yutqazmoqda. Shulardan kelib chiqib, biz O‘zbekistonda xalqaro tog‘ turizmining o‘chog‘i bo‘lishi mumkin bo‘lgan tekislik-tog‘ marshrutlari haqida ma’lumotlarni e’tiboringizga havola qilamiz.

1. O‘zbekistonda xalqaro tog‘ turizmini rivojlantirishning birinchi markazi Turkiston tizmasining shimoliy yonbag‘rida joylashgan Zomin tog‘idir.

Keyingi vaqtlarda bu hudud tabiatining noyob va ekzotik xususiyatlari hamda butun dunyoga mashhur tarixiy yodgorliklarga boy shaharlarning yaqinligi tufayli xorijliklarda qiziqish uyg‘otmokda. Muhimi, bu hududga borish oson (Toshkent-Samarqand elektrlashgan temiryo‘l yoqasida joylashgan Dasht­obod shahri orqali Zomin tumani markaziga 22 kilometr).

Bu hududning turistlarni jalb qiladigan ekzotik geografik (landshaft) ob’yektlaridan biri – Zomin milliy bog‘idir. Bu yerga kelgan turistlarni tabiatning noyob hodisalari: tog‘ relefi, mag‘rur turgan cho‘qqilar, sharshara, g‘orlar (20 dan ortiq g‘or bor), relikt o‘simliklar, archazorlar, noyob hayvon turlari, nurash natijasida hosil bo‘lgan odamsimon shakllar, dunyoda kam uchraydigan arid (qurg‘ochil) mintaqalarga xos bo‘lmagan super ekzotik karst jarayonlari – “egat“, “jo‘yakli“, “chuqurcha“, “o‘yiq“ shudgorsimon, chuqursimon shakllar, o‘zgarmagan go‘zal, maftunkor tabiat o‘z qo‘yniga oladi.

Bu marshrut quyidagicha tuziladi: Dashtobod-Zomin milliy bog‘i-o‘o‘ralash archazorlari-“Qirqqiz“ va Karst dalalari-Baxmal (novqa karst bulog‘i), Avliyo bulog‘i-Ilon o‘tdi g‘ori-Peshg‘or g‘ori-Zomin.

Ta’kidlash joizki, O‘zbekiston tog‘lariga o‘xshash sharoitda joylashgan AQShning qoyali tog‘laridagi Sante-fe va Hindistonning Lordjini baland tog‘li kurortlari ham butun dunyoga mash­hur. Lekin iqlim sharoiti, joyning relefi, noyob kompleks tabiiy sharoiti bo‘yicha birgina Zominsuv daryosi havzasidagi Supa platosi bu kabi tog‘-sport markazlaridan yuqori turadi.

1. “Samarqand – Omonqo‘ton g‘ori“ marshruti.

O‘ziga xos turistik ob’yektlarga boy bo‘lgan xalqaro turistik ob’yektlardan biri Zarafshon tog‘laridir. Bu yerda 30 dan ortiq g‘or va minglab karst ko‘rinishlari bo‘lib, bu turizmning ayrim sohalarini rivojlantirishga imkon beradi. Zarafshon tog‘lari yengil eruvchi, karst hosil qiluvchi devon geologik davrining ohaktoshlaridan tuzilgan. Shuning uchun bu tog‘lar qadimgi karst g‘orlarining ko‘pligi bilan farq qiladi.

Ayniqsa, bu yerda butun dunyoga mash­hur Omonqo‘ton g‘ori bor. o‘or 1220 metr balandlikda, Samarqand-Kitob yo‘lining yoqasida joylashgan. Chet elliklar g‘ordan tashqari Omonqo‘ton daryosi atrofida bir yarim asr avval inson qo‘li bilan tog‘ yonbag‘rida yaratilgan aralash o‘rmonlarni ko‘radi.

III. “Samarqand – Kamongaron“ marshruti.

Xorijlik sayyohlar uchun eng noyob ekzotik landshaft – Samarqand shahridan 50 kilometr janubda, yer sathidan 2200-2300 metr balandlikda joylashgan Qirqtog‘ platosidir. Bu joy landshaft manzarasiga ega bo‘lib, plato devon davrining ohaktoshlaridan tuzilgan. Bu esa O‘rta Osiyo sharoitida karst jarayonlarining keng, intensiv va klassik rivojlanishiga misol bo‘la oladi. Bu yerda 3 mingdan ortiq karst ko‘rinishlari, 64 bo‘shliq (polost), 5 ta gorizontal g‘or, 56 ta quduq va shaxta mavjud. Eng chuqur shaxta 1080 metr bo‘lib, uning suv yig‘uvchi katta ko‘li bor. Bu karst ko‘li Urgut va Kitob tumanini suv bilan ta’minlaydi. Karst shaxtasi esa MDH hududi va Osiyo qit’asidagi eng chuqur tabiiy g‘or hisoblanib, dunyoning eng chuqur g‘orlari o‘rtasida uchinchi o‘rinni egallaydi.

1. “Buxoro – Sarmishsoy“ marsh­ruti.

Zarafshon vodiysida tekislik-tog‘ turistik tizimidagi yana bir marshrut Buxoro-Sarmishsoy marshrutidir. Buxoro shahrida mehmonxonalarda joylashgan sayyohlar avtobusda Buxorodan o‘arbiy Nurota tog‘larining janubiy yonbag‘rida joylashgan Sarmishsoy vodiysidagi tog‘ qoyalariga tushirilgan qadimgi noyob rasmlarni tomosha qiladilar. Bu turistik ob’yekt Nurota tog‘larining g‘arbiy chekka qismining janubiy yonbag‘rida, buyuk meros saqlanib qolgan Sarmishsoy massivida joylashgan. Sarmishsoy noyob yodgorlik hisoblanib, katta qiziqishga ega bo‘lgan va butun dunyo mutaxassislarining diqqat-e’tiborida turadi. Bu qoya san’atining ulkan yodgorligi bo‘lib, qadimgi o‘simliklar va hayvonlar to‘dasining evolyusiyasi haqida aniq tasavvur beradi. Sarmishsoyning tog‘ manzarasi o‘zining ulug‘vorligi, tarixiy va tabiiy o‘ziga xosligi, takrorlanmas garmoniyaligi bilan kishini hayratda qoldiradi. Bu yerda neolit davridan boshlab, hozirgi paytgacha yaratilgan petrogliflar bir necha mingdan ortiq sanaladi.

O‘zbekistonda yana qo‘shimcha turistlar oqimini vujudga keltirish imkoniyatlaridan biri – kongress turizmini yo‘lga qo‘yishdir. Bu qadimiy tarixiy shaharlar – Samarqand, Buxoro va Toshkentda xalqaro kongress va konferensiyalar tashkil qilish, degani. Kongress va konferensiyalar dasturiga tekislik-tog‘ tizimi bo‘yicha Samar­qand-Zarafshon tog‘lari tizmasiga, mashhur Omonqo‘ton g‘origa, Sarmishsoy tog‘ massiviga ekskursiyalar uyushtirish kerak. Jahon tajribasida bunga misollar ko‘p. Masalan, birgina Jenevada har yili 200 dan ziyod konferensiyalar o‘tkaziladi. So‘ng ko‘l atrofidagi tog‘larga marshrutlar tashkil qilinadi.

Shunday qilib, O‘zbekistonning tog‘li mintaqalarini, shu jumladan, rekreatsiyaviy imkoniyatlarini ishga solish mamlakatimizga qo‘shimcha har yili 10-12 ming chet ellik va mahalliy turistlarning kelishi, buning natijasida 10 million AQSh dollaridan ziyod qo‘shimcha daromad olish imkoniyatini beradi.

Lapas ALIBEKOV, O‘zbekiston Respublikasi fan arbobi, geografiya fanlari doktori, professor.