27 mart – Xalqaro teatr kuni
Inson ma’naviyatini tarbiyalashda teatr san’atining o‘rni beqiyos. Zero, san’at insonni ma’naviy jihatdan boyitadi, ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi, ezgulik sari yetaklaydi.
27 mart - Xalqaro teatr kuni 1961 yil YuNESKO huzuridagi Xalqaro teatr instituti tomonidan Avstriyaning Vena shahrida bo‘lib o‘tgan IX kongressda ta’sis etilgan.
Hozirgi kunda jahonning 100 dan ziyod mamlakatlarida 27 mart kuni teatr san’ati xodimlarining kasb bayrami sifatida keng nishonlanib kelinmoqda.
Xo‘sh, teatr nima o‘zi? Bu tushunchaning ma’nosi keng. Teatr deganda, avvalambor, san’atning katta bir turini tushunamiz. Shu bilan birga teatr - bu tomosha, spektaklning o‘zi. Tomosha ko‘rsatiladigan joy, spektakl qo‘yiladigan bino hamdir. Hech bir san’at teatr o‘rnini bosolmaydi. Chunki teatrda tomoshabin bir guruh iste’dodli kishilar bilan birvarakayiga jonli muloqotda bo‘ladi.
Sahna asarining ta’siri juda kuchli. Teatr san’ati hayotni, voqea-hodisalarni, turli kurashlar va ziddiyatlarni, ichki kechinmalarni dramatik xatti-harakatlarda, aktyor ijrosi orqali aks ettiradi. Bunda yozuvchi tomonidan yozilgan pesa yoki librettoga tayaniladi. Pesani rejissyor sahnalashtiradi: rollarni aktyorlarga taqsimlab beradi, ular bilan mashqlar o‘tkazadi, rassom, libos tikuvchi, nur sozlovchi, musiqa tanlovchi (yoki kompozitor) va boshqalar bilan ish olib boradi. Pirovardida ko‘pchilik bo‘lib tayyorlangan sahna asari tomoshabinga ko‘rsatiladi.
Aktyorlar sahnada yuz berayotgan voqealarga berilib, har xil fe’l-atvorli kishilarning qiyofalarini gavdalantiradilar, tomoshabinlarni sezib tursalar ham, sezmaslikka olib o‘ynaydilar.
Sahnada hayot, voqelik birmuncha bo‘rttirib aks ettiriladi. Teatr san’atining turlari ko‘p. Bular - drama teatri, opera, balet, musiqali drama, musiqali komediya, operetta, yosh tomoshabinlar teatri, qo‘g‘irchoq teatr, radio teatr, televizion teatr, estrada teatri, maydon teatridir.
Asosiylari: drama, tragediya, komediya. Ammo teatr yo‘nalishi, turiga bog‘liq holda ular ko‘payib ketadi. Chunonchi, fars, buffonada, tragikomediya, xronika, myuzikl, tarixiy drama, ertak-pesa, folklor-etnografik tomosha, sahnaviy hazil kabi janrlar bor.
Hindiston, O‘rta Osiyo, Xitoy, Indoneziya, Yaponiya, Koreya, Birma, Vetnamda teatr tomoshalarining xilma-xil shakllari yaratilgan. Teatr miloddan avvalgi V asrda Yunonistonda paydo bo‘lgan. Yunon teatri davlat tomonidan uyushtiriladigan bayramlarda ko‘rsatilgan. Shundan boshlab teatr san’ati juda katta taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan. Dramaturgiya, aktyor ijrochiligi rivojlanib borgan. Rejissyorlik paydo bo‘lgan. Usti ochiq maydon teatrlari o‘rnini usti yopiq teatr binolari egallagan. Sahnaning ko‘rinishi, texnikasi o‘zgarib borgan. Ijrochilik, sahnalashtirish uslublari yangilanib turgan. O‘zbek teatri ham uzoq tarixga ega bo‘lib, uning dastlabki ko‘rinishlari ibtidoiy jamoa davriga borib taqaladi.
Miloddan avvalgi VII–VI asrlarda ajdodlarimiz zardushtiylik (otashparastlik) bilan bog‘liq holda o‘ziga xos teatr yaratganlar. Miloddan avvalgi V asrda Oyxonim, Shahri Hulg‘ula, Nusay shaharlarida yunon shaklidagi maxsus teatr binolari qurilgan va ularda qadimgi yunon dramaturgi Yevripid tragediyalari o‘ynalgan. Kushon davlatida Budda dini bilan bog‘liq bo‘lgan turli teatrlashgan tomoshalar rasm bo‘lgan. Mahalliy teatr, ayniqsa, V- VII asrlarda yaxshi rivojlangan.
Yurtimizdan chiqqan cholg‘uchilar, o‘yinchilar, raqqosalar, xonandalar Buyuk Ipak yo‘li orqali qo‘shni yurtlarga safar qiladilar. Xitoy yilnomalarining ko‘rsatishicha, san’atkorlarimiz shahonshoh saroyida mustahkam o‘rnashdilar. Teatr san’ati, birmuncha boshqa shakllarda bo‘lsa-da, musulmonlik davrida ham yashab kelgan. Xususan, IX-XII hamda XIV-XV asrlarda Movarounnahr, Xorazm va Farg‘ona o‘lkalarida san’at, shu jumladan, teatr san’ati o‘ziga xos shakllarda taraqqiy etdi. Qissaxonlar, voizlar, maddohlarning ma’rakalari, masxara, taqlidchi, zariflarning chiqishlari aholi madaniy hayotida muhim o‘rin tutgan. Ayniqsa, Amir Temur, Temuriylar davrida tomosha san’atlari, har xil bayramlar keng rasm bo‘lgan.
Teatrning uch turi yaxshi shakllangan: hikoya teatri (qissaxonlik, voizlik, maddohlik); kulgi teatri (masxara, taqlid, zarofat); qo‘g‘irchoq teatri (chodir jamol, chodir xayol, fonus xayol). Samarqand, Shahrisabz va Hirotda o‘tkazilgan bayramlarda qadimiy niqoblar bilan o‘ynaladigan tomoshalar ham tiklangan.
XVI asrdan Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklari vujudga kelgach, tomosha san’atida ham o‘zgarishlar yuz berdi. Bir-biridan farq qiluvchi Buxoro masxarabozligi, Xorazm masxarabozligi, Farg‘ona qiziqchiligi maydonga keldi. Fanda bular an’anaviy o‘zbek teatri, deb nom olgan. An’anaviy teatrning shakllari, namunalari butun 20 asr davomida yashab, bizning davrimizgacha yetib kelgan. Shu kunlarda ham o‘z uyushmalariga ega bo‘lgan yoxud yakka holda ijod qiluvchi bir qator iste’dodli qiziqchilar bo‘lib, ular ma’lum darajada qadimgi teatr an’analarini davom ettirib kelmoqda.
