“Hozirgi holimizg‘a davom etsak, din va dunyoga zillat miskinatdan boshqa nasibamiz bo‘lmaydur”
Jadidchilik harakati yetakchilaridan biri, taniqli ma’rifatparvar va jamoat arbobi Mahmudxo‘ja Behbudiyning bundan bir asr avval aytgan gaplari hamon bugungi kunimizga mos keladi. Masalan, to‘ylar haqidagi mana bu gapini eslang: «To‘y va ta’ziyaga sarf qilinaturg‘on oqchalarimizni, biz turoniylar ilm va din yo‘lig‘a sarf etsak, anqarib ovropoyilardek taraqqiy etarmiz va o‘zimiz-da, dinimiz-da obro‘y va rivoj topar. Yo‘q, hozirgi holimizg‘a davom etsak, din va dunyoga zillat miskinatdan boshqa nasibamiz bo‘lmaydur».
Behbudiyning 1914 yil «Oyna» jurnalining 38-sonida chop etilgan “Turkiston tarixi kerak” maqolasi esa tarixni xolis yoritish hamda kitob chop etish haqida borgan. Uni o‘qib, xulosa qiling.
***
Tarix ko‘p ahamiyatli va foydali bir narsadur. Tarixning foydalaridan ba’zisi ushbudurki, bir millatning na tariqada, qaysi yo‘l ila taraqqiy etganin o‘qib, ibrat olmoq yoki bir millatning na sabablardan tanazzul etib, oxiri munqariz bo‘lub ketganin o‘qub mundan ham istifoda etmak mumkindur. Shuning uchun bizning o‘z shevamizda Turkistonda o‘tgan bobolarimizning maishiy, siyosiy ahvolig‘a doir «Turkiston tarixi» bor bo‘lg‘onda, oni ko‘z oldimizda qo‘yub, burung‘i qahramon bobolarimizning na yo‘l ila taraqqiy va madaniyat davrig‘a kirub va nima sababdan oxiri munqariz bo‘lub ketganlarini o‘qub, bilub, xeyli ibrat olar eduk. O‘shandoq hozirgi holimizni bobolarimiz davridagi hollarg‘a bir daraja muqoyasa etmak ila barobar o‘z-o‘zimizdan bir infioli daruniy his edub, yuzlarimiz qizarar edi. Holo, biz turkistoniylar marhum bobolarimiz ahvoli ham Turkiston voqeoti tarixiyasidan butun g‘ofil va bexabardurmiz. Chunki hanuz Turkiston tarixi haqinda yangi tadqiqot ila yozilg‘on, tartibli va istifodali mukammal bir asar vujudg‘a kelgan yo‘q. To‘g‘risi, munday tarix yozuvchi kishi turk o‘g‘lonlaridan hanuz maydong‘a chiqqon yo‘qki, bu esa turk bolalarining noxalaf bo‘lub, chin o‘g‘ul emasliklarig‘a dalildur. Bu so‘zlardan tarixsizligimiz anglashilmasun. Bizning tariximiz bor.
Burung‘i asrlarda Turkiston va turklar voqeoti va ahvoli haqinda turkiy, forsiy va arabiy tillarda necha kitoblar yozilg‘andurki, u kitoblardan rus va boshqa yovrupoyilar istifoda etgan va etmakdadurlar. Lekin u muxtalif tillarda yozilgan. Tarixiy asarlardan biz turkistoniylar istifoda etub, yangi muhokama va tadqiqot ila o‘z shevamizda muntazam bir asar vujudg‘a kelturganimiz yo‘q. Balki bizlar andog‘ tarixiy kitoblardan aksariyat ila xabarsiz bo‘lub, ba’zisidan xabardor bo‘lsak ham, alarning tab’ va nashrig‘a ahamiyat bermaymiz. Chunki bizning xalqlar andog‘ kitoblardan ko‘ra xurofotlik qissa, hikoya va oshiqona g‘azal kitoblarig‘a ziyoda, rag‘batlik bo‘lganidan moddiy foydasini ko‘zlab, shunday afsona va aslsiz kitoblarni tab’ va nashr etmakdamiz. Shuning uchun kundan-kun muhim tarixiy kitoblarimiz ko‘zdan tushub, esdan chiqub ketmakdadurki, muning aybu gunohi Turkistondagi manfaatparast kitobchilar bo‘yniga tushsa kerak. Chunki bu so‘ng yillarda kitobchilar tarafidan turli xurofotlik kitob va risolalar nashr bo‘linub turganligi maydonda va barchag‘a ma’lumdur. Agarda muhtaram noshir va kitobchilarimiz mundan so‘ng axloq buzg‘uvchi oshiqona g‘azallar va sof e’tiqodlarni zaharlandiruvchi xurofotlik afsona kitoblar o‘rnig‘a mo‘’tabar tarixiy, axloqiy va adabiy risola va kitoblar nashr etmoqg‘a tashabbus etsalar, shoyad bu xayrli ishlari avvalgi gunohlarining yuzini yopar.
«Sadoyi Turkiston» jaridasig‘a «Milliy tariximizni kim yozar?» mazmunida bir savol ko‘rulgon edi. Bizning fikrimizcha, munday bir tarix yozmoqlik nihoyatda qiyin bir ish bo‘lub, hozirda muning ifosi bizlarning qo‘limizdan kelmayturg‘onga o‘xshaydur. Shuning uchun bu xizmatni Turkiston tarixi ila oshino bo‘la boshlagan yosh muarriximiz muhtaram Ahmad Zaki Validiy afandining qalamidan umid etmakdamiz.
